1-Ma'ruza. «Texnologik jarayonlarni modellashtirish va optimallashtitrish asoslari» fanining maqsadi va vazifalari. Texnologik jarayonlarning asosiy qonuniyatlari

2. Texnologik jarayonlarning asosiy qonuniyatlari

Texnologik qurilmalar quvvatlarining ahamiyatli darajada o‘sishi tashqi va ichki energiya resurslaridan optimal foydalanish bilan bog‘liq qator masalalarning yuzaga kelishini belgilaydi. Shuning uchun ham amaldagi jihozlarni takomillashtirish va yangilarini loyihalashda asosiy e’tibor texnologik va konstruktiv parametrlarni hisoblashning aniq usullarini ishlab chiqishga qaratiladi. Ko‘rsatilgan masalani yechimi matematik modellashtirish usullarini takomillashtirish va ularni tadqiqot amaliyoti va loyihalash ishlariga tadbiq etish asosida yotadi.

Matematik modellashtirish usuli jarayon tadqiqotining asosiy qismini, qimmat turuvchi va ko‘p hollarda amalga oshirish qiyin bo‘lgan tajribalarsiz uning matematik modelida amalga oshirishga imkon beradi.

Hisoblash texnikasi vositalaridan modellash maqsadida foydalanishdan olingan ijobiy natijalar zamonaviy EHM dan foydalanish ixtiyoriy murakkablikdagi tizimlarni tadqiqi qilish imkonini kafolatlaydi degan illyuzani yuzaga keltiradi. Bunda ixtiyoriy modelning asosiga original ob’ektdan o‘rin olgan vaqt va material resurslar bo‘yicha katta mehnat talab qiluvchi hodisalarni dastlabki o‘rganish fakti e’tiborga olinmaydi. Real hodisani qanchalik batafsil o‘rganilganligi va uni shakllantirish hamda algoritmlashtirishning shunchalik to‘g‘ri amalga oshirilganligi konkret ob’ektni modellashtirishning natijaviy muvaffaqiyatiga ta’sir ko‘rsatadi.

Kimyo va oziq-ovqat texnologiya tizimlari (kegusida texnologik tizimlar) deganda, unda ketayotgan fizik-kimyoviy jarayonlar va ularni amalga oshiruvchi vositalar birgalikda tushuniladi. Shunday qilib texnologik tizimlar jarayonni, u ketayotgan qurilmani, jarayonni nazorat va boshqarish vositalarini va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni o‘z ichiga olar ekan.

Masalan: reaktorda ketayotgan boshqariladigan texnologik jarayonni- texnologik tizimlar deb qarash mumkin (1 - rasm). Texnologik jarayonning ketishi bo‘yicha axborot birlamchi o‘zgartirgichdan (BO‘) rostlagichga (R) uzatiladi, u o‘z navbatida texnologik parametrning shu vaqtdagi qiymatini belgilangan qiymatdan farqiga qarab rostlash ta’sir signali ishlab chiqaradi va ijrochi qurilma (IKM) orqali ob’ektga ta’sir ko‘rsatadi.

Texnologik tizimlarda ma’lum bir fizik kimyoviy jarayonni amalga oshirish uchun, bizga aralashtirgichli reaktor va shu jarayonni boshqarish tizimi bo‘lishi kerak.

Ushbu texnologik tizim tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lgani uchun, uning holatini kirish X va chiqish U signallari orqali baholash mumkin. Kirish signali bo‘lib odatda xom-ashyo, uning miqdori, tarkibi, temperaturasi va boshqalar bo‘lishi mumkin. Chiqish signali bo‘lib, tayyor mahsulot miqdori, uning sifati, temperaturasi va boshqalar bo‘lishi mumkin.

Texnologik tizimga odatda har xil turtkilar Z ta’sir ko‘rsatadi va texnologik tizimni belgilangan sharoitlardan chiqaradi. Bu turtki ta’sirlarini kompensatsiya qilish uchun, odatda boshqaruvchi ta’sirlardan foydalaniladi.