1-ma’ruza. San’at sohasida axborot texnologiyalari fanining predmeti va vazifalari

---

1-ma’ruza. 

 

San’at sohasida axborot texnologiyalari fanining predmeti va vazifalari.

 

 

Mavzu rejasi: 

 

1.

 

Axborot texnologiyalari va ularning turlari. 

2.

 

Axborot texnologiyalarining rivojlanish bosqichlari. 

3.

 

Axborot texnologiyalarining ta’minoti. 

 

Tayanch tushunchalar:

 Axborot  texnologiyalari fanining  predmeti,  maqsadi va 

vazifalari. Axborot  tushunchasi, axborotning  xususiyati axborotning  asosiy  tavsifi, 

kompyuterning ishlash  printsiplari.  

 

 

O‘zbekiston  mustaqillikka  erishganidan  so‘ng  uning  oldida  iqtisodiy  va 

ijtimoiy  rivojlanish  uchun,  madaniy  va  ma’naviy  yangilanish  uchun  keng  yo‘llar 

ochildi.  Respublikaning  barcha  sohalarini  texnik  vositalar  bilan  qurollantirish, 

zamonaviy  texnika  va  texnologiya  bilan  ta’minlash  hamda  xalqaro  zamonaviy 

talablarga  javob  beruvchi  telekommunikatsiyali  va  kompyuterli  aloqa  tizimini 

rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bo‘lib qoldi. 

 

1991-1994-  yillarda  O‘zbekiston  hamdo‘stlik  davlatlari  orasida 

birinchilardan bo‘lib axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalga oshirishga asos 

soldi.  

O‘zbekiston Respublikasida 1992-yil 8-dekabrda Fan va  texnika davlat qo‘mitasi 

qoshida  axborotlashtirish  markazi  tashkil  qilindi.  Uning  maqsadi  jamiyatni 

axborotlashtirish va kompyuterlashtirish bo‘yicha hujjatlar yig‘ishdan iborat edi. 

 

1993-1995  yillarda  davlat  boshqaruvi  va  bank  muassasalarining 

information tizimlarini kompyuterlashtirishga asosiy e’tibor berildi. 

 

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 16- oktyabrda 

tasdiqlangan  qarorida  O‘zbekistonda  uzluksiz  ta’lim  standartlariga  ko‘ra  o‘rta 

maxsus, kasb- hunar, akademik litsey, oliy o‘quv yurti ta’limi uchun “Informatika” 

fani  bo‘yicha  talabalar  o‘zlashtirishi  lozim  bo‘lgan  bilim  va  ko‘nikmalarni 

rivojlantirishga asosiy e‘tibor qaratilgan. 

O‘zbеkiston 

Rеspublikasi 

Prеzidеntining 

2002-yil 

30-maydagi 

«Kompyutеrlashtirishni  yanada  rivojlantirish  va  axborot-kommunikatsiya 

tеxnologiyalarini  joriy  etish  to‘g‘risida»gi  farmoni  va  uni  bajarilishini  ta'minlash 

yo‘lida  Vazirlar  Maxkamasining  2002-yil  6-iyundagi  maxsus  qarori 

Rеspublikamizda informatika va axborot tеxnologiyalarini rivojlantirishda yana bir 

muhim bosqich bo‘lib qoldi. 

 Shuning  bilan  bir  qator  quyidagi  qonunlar  va  farmoyishlar  ham  qabul  qilingan: 

«Axborotlashtirish  haqida  qonun»  (may,  1993y),  (yangi  taxrirdagi  ushbu  qonun 

2003-yil  11-dekabrda  oliy  majlisning  2-chaqiriq  13-sessiyasida  qabul  qilindi), 

“EHM  dasturlari  va  ma’lumotlar  bazalarining  himoyasi  haqida”  (may,  1994y), 

«Elektron raqamli imzo to‘g‘risidagi»(dekabr,2003 y.), «Elektron hujjat aylanishi 

to‘g‘risidagi», «Elektron tijorat to‘g‘risidagi»( 2004 y.) Qonunlar.  

---

 1994-yilda 

qabul 

qilingan 

«O‘zbekiston 

Respublikasini 

axborotlash 

konsepsiyasi»da quyidagi masalalar qo‘yilgan:  

 - milliy kompyuter tarmog‘ini tashkil qilish; 

 - axborotni mahsulot sifatida huquqiy asosini tashkil qilish; 

 - mamlakatimiz axborot industriyasini mahkamlash. 

 Shu konsepsiya asosida O‘zbekiston Respublikasini axborotlashtirish dasturi ishlab 

chiqildi.  Shuningdek,  1997-yil  29-avgustda  qabul  qilingan  «Kadrlar  tayyorlash 

milliy dasturi»da mazkur masalaga katta e’tibor qaratilgan. 

 Buning  yorqin  dalili  sifatida  1997-yil  29-avgustda  qabul  qilingan  «Kadrlar 

tayyorlash  milliy  dasturi»ni,  O‘zbеkiston  Rеspublikasi  Oliy  Majlisining  ikkinchi 

chaqiriq V sеssiyasida Prеzidеnt I. Karimov ko‘targan masalalar yuzasidan 2001 yil 

23-mayda  Vazirlar  Mahkamasining  «2001—2005  yillarda  kompyutеr  va  axborot 

tеxnologiyalarini  rivojlantirish,  «Intеrnеt»ning  xalqaro  axborot  tizimlariga  kеng 

kirib  borishini  ta'minlash  dasturini  ishlab  chiqishni  tashkil  etish  chora-tadbirlari 

to‘g‘risida»gi Qarorini va 2001-yilning may oyida rеspublikamizda birinchi marta 

o‘tkazilgan Internet fеstivalini aytib o‘tish mumkin. 

 “Axborotlash  haqida”gi  “EHM  uchun  dastur  va  ma’lumotlar  bazasining  huquqiy 

himoyasi haqidagi”, “Aloqalar haqidagi” qonunlar bilan O‘zbekiston Respublikasini 

2010-yilgacha 

axborotlash, 

qayta 

qurishning 

milliy 

dasturlari 

va 

telekommunikatsion tarmoqni rivojlanishining normativ huquqiy asoslari yaratildi 

va axborot resurslari rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy shart – sharoit va kafillik 

ta’minlandi. 

Yuqoridagi  qarorni  amalga  oshirish  maqsadida  ko‘plab  ishlar  amalga  oshirildi  va 

yana  bir  qator  ishlarni  amalga  oshirish  rеjalashtirilgan.Bugungi  kunda  rеspublika 

ta'lim muassasalarida minglab kompyutеrlar mavjud bo‘lib, ularning asosiy qismini 

Pentium  rusumli  zamonaviy  kompyutеrlar  tashkil  etadi.  Bu  kompyutеrlar  zaruriy 

dasturiy  mahsulotlar  bilan  ta'minlangan.  Ta'lim  muassasalarida,  shu  jumladan, 

akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlarida Internet xalqaro axborot tarmog‘idan va 

elеktron  pochta  xizmatidan  foydalanuvchilar  soni  tobora  oshib  bormoqda. 

Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bo‘lgan ilg‘or va zamonaviy 

informatsion-pеdagogik tеxnologiyalarni o‘rganish, ularni o‘quv jarayoniga tadbiq 

etish,  oliy  o‘quv  yurtlari,  akadеmik  litsеylar  va  kasb-hunar  kollеjlari  o‘rtasida 

yagona axborot tarmog‘ini tashkil etish, o‘quv jarayoniga qo‘llash uchun dasturiy 

mahsulotlar  ishlab  chiqish,  virtual  kutubxonalar  tashkil  etish  va  ularni  uzluksiz 

tarzda  jahonda  mavjud  va  rеspublika  ta'lim  muassasalarida  tayyorlanayotgan 

elеktron darsliklar bilan boyitish kabilar bеlgilangan. 

XXI asrda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga 

ijodiy  va  kasbiy  yondashishga  tayyorlangan  bo‘lishlari  lozim.  Shu  sababli 

Respublikamizda  ta’lim  sohasida  ham  boshqa  sohalardagi  kabi  katta  o‘zgarishlar 

amalga oshirilmoqda 

 

Fanning predmeti va vazifasi 

«Talimda  axborot  texnologiyalari»  fanining  predmeti  bir-biri  bilan  uzviy  bog‘liq 

uchta  tushuncha:  algoritmlash,  dasturlash  va  EHMdan  tashkil  topgan  bo‘lib, 

talabalarning algoritmik fikrlash madaniyatini o‘stirish, kompyuter savodxonligini 

---

oshirish  va  EHMni  o‘qish  jarayonida,  ilmiy  texnik  ishlash  ishlarida,  ilmiy 

izlanishlarda va kelajakdagi muhandislik faoliyatlarida qo‘llash bilimlarini berishni 

nazarda tutadi.  

 

Informatika  -  Informatsiya  (xabar,  axborot,ma’lumotlar)  ni  jamlash  va 

qayta  ishlashning  usullarini  o‘rganadi.  Informatika  fan  sifatida  axborotlash 

jarayonlari qonuniyatlarni o‘rganadi. Informatsion jarayon keng tushuncha bo‘lib, 

ma’lumotlarni  jamlash,  uzatish,  saqlash,  to‘plash,  qidirish  va  iste’molchiga 

berishgacha bo‘lgan jarayonlarni o‘zida jamlaydi. 

 

Informatika  -  so‘zi  lotincha  «informatio»  so‘zidan  olingan  bo‘lib, 

axborotlarni tushuntirish va tahlil qilish degan ma’noni bildiradi. 

 «Informatika»  fanining  vazifasi  talabalarga  EHMda  qayta  ishlov  uchun  zarur 

bo‘lgan  axborotlarni  tasvirlash  yechilayotgan  masalani  birmuncha  sodda 

bo‘laklarga bo‘lib, matematik modellash asoslarini o‘zlashtirish, asosiy algoritmlar 

turlarini, algoritmik tillardan birini mukammal bilish, dastur tuzish va uni EHMga 

kiritib natija olish va shaxsiy kompyuterlarda ishlashni o‘rgatishdan iboratdir. 

 

Insoniyat  o‘zining  rivojlanishi  tarixi  mobaynida  modda,  quvvat  va 

axborotlarni  o‘zlashtirib  kelgan.  Bu  rivojlanishning  butun  bir  davrlari  shu 

bosqichning ilg‘or texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «tosh asr» - mehnat 

quroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash bosqichi, «kitob 

chop etish asri» - axborotni tarqatishning yangi usulini o‘zlashtirish bosqichi, «elektr 

asri»  -  quvvatning  yangi  turlarini  o‘zlashtirish  bosqichi  shular  jumlasidandir. 

Bundan  20-30  yillar  ilgari  «atom  asri»  boshlandi  deyilgan  bo‘lsa,  bugungi  kunda 

«axborot asri», «EHM asri» deb ataladi. 

 

 «Informatika» fanining kelib chiqishi, uning uch tarkibiy qismi algoritm, 

dastur va hisoblash vositalarini paydo bo‘lishi va rivojlanishi bilan bog‘liq. Kishilik 

jamiyatida hisoblash ishlari (podadagi mollar soni, ov natijasi, yer o‘lchash va x.k.) 

boshlangan davrdayoq qo‘shish, ayirish kabi arifmetik amallardan, keyinchalik esa 

ko‘paytirish bo‘lishdan foydalanganlar. Bu amallar o‘sha davrga taalluqli bo‘lgan 

algoritmlar  asosida  bajarilgan.  Hisoblash  ishlari  uchun  zarur  bo‘lgan  axborot 

hajmining  oshishi,  qo‘lning  barmoqlaridan  farqli  o‘laroq  yangi  turdagi  hisoblash 

vositalarining yaratilishiga sabab bo‘ladi. 

 

 XIX asr oxiri, XX asr boshlarida fanlarning yangi yo‘nalishlari va yangi 

fanlar paydo bo‘lishi ishlov berish uchun zarur bo‘lgan axborot hajmini keskin oshib 

ketishiga  olib  keldi.  XX  asr  o‘rtalarida  yaratilgan  axborotlarni  avtomatik  ishlov 

qurilmasi  –  elektron  hisoblash  mashinalari  (EHM)lar  katta  hajmdagi  axborotlarni 

saqlab turish va katta tezlikda ishlov berish imkoniyatini tugdirdi. Buning natijasida 

murakkab ilmiy-texnik masalalarni (atom energetikasi, kosmosni o‘zlashtirish, ob-

havoni bashorati, ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan loyihalash va h.k.) yechish, 

ularni tahlil qilish mumkin bo‘lib qoldi. 

 

Demak,  qo‘yilgan  masalani  to‘g‘ri  yechib  olish  uchun  zarur  bilim  va 

mahorat  (algoritm  va  usul),  EHM  tushunadigan  dastur  va  EHMning  o‘zi  bir 

butunning uch qismi, biz o‘rganishimiz kerak fanning tarkibidir. 

 

Informatika axborotlarni EHM yordamida tasvirlash, saqlab turish, uzatish 

va ishlov berish usullarini o‘rganadigan fandir. EHMlarni ishlab chiqish va undan 

foydalanish  sohasida  katta  yutuqlarga  erishgan  olim  V.M.Glushkov  ta’biri  bilan 

---

aytsak:  «Yangi  asr  boshida  texnik  jihatdan  rivojlangan  mamlakatlarda  aksariyat 

axborot  EHM  xotirasida  joylashgan  bo‘ladi.  XXI  asr  axborotlardan  ana  shu 

axborotlardan  foydalanishni  bilmagan  kishi,  XX  asr  boshida  o‘qish  va  yozishni» 

bilmagan odamga o‘xshab qoladi. Bundan kelib chiqqan holda, «Informatika» fanini 

o‘rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir. 

 

Informatika fani ham boshqa fanlar qatorida olamni bilish uchun xizmat 

qiladi.  Olamdagi  har  bir  jonli  va  jonsiz  mavjudot  makonda  va  vaqtda  o‘zgarib 

turadigan  modda  va  quvvat  ko‘rinishda  namoyon  bo‘ladi.  Modda  va  quvvat 

dunyonining  ikki  muhim  mazmuni,  uning  ikki  muhim  tarkibiy  qismidir.  Lekin 

borliqni mavjud bo‘lishi va uni bilishning yana bir muhim va zarur mazmuni bor, bu 

ham bo‘lsa axborotdir. 

 

Axborot  umumiy  ta’rifga  ega  bo‘lmagan  emperik  tushuncha.  Axborot 

nima? degan savolga, falsafa fani bizni o‘rab turgan borliqni ifodasi deb tushuntirsa, 

axborotlardan amalda foydalanuvchilar axborot va saqlanish, shakl o‘zgartirish va 

uzatish mumkin bo‘lgan ashyo, (ob’ekt) deb tushintiradi.  

 

Esda saqlang: Bizni o‘rab turgan borliq haqidagi bilimlar yoki har qanday 

ma’lumotlar axborot deb ataladi.  

 

Aхbоrоt tехnоlоgiyasi – bu bir zаnjirgа birlаshgаn, ахbоrоtni yig‘ish, qаytа ishlаsh, 

sаqlаsh,  tаrqаtish  vа  аks  etish,  shu  bilаn  birgа  ахbоrоtning  ishоnchliligini  vа 

tеzkоrligini  оshirish  jаrаyonlаri,  mеhnаt  unumdоrligini  оrttirish  mаqsаdidа 

infоrmаtsiоn  rеsursdаn  fоydаlаnishni  tа’minlоvchi  uslublаrni  ishlаb  chiqish 

jаrаyonlаri 

vа 

dаsturni 

tехnik 

vоsitаlаrining 

yig‘indisidir.  Jаmiyatni 

ахbоrоtlаshtirish  jоylаrdа  insоniyat  fаоliyatining  bаrchа  ijtimоiy  аhаmiyatgа  egа 

bo‘lgаn  ko‘rinishlаridа  ishоnchli  ахbоrоt  vа  unumli  mа’lumоtlаrdаn  to‘liq  vа 

zаmоnаviy  tаrzdа  fоydаlаnilishgа  qаrаtilgаn  chоrа  –  tаdbirlаr  infоrmаtsiоn 

dаvlаtdаgi  bаrchа  fоydаlаnuvchilаrgа  infrаstrukturа  tushunchаsi  оstidа  ахbоrоt 

hisоblаsh rеsurslаri vа аvtоmаtlаshgаn аlоqа tizimi kеng miqyosdа qo‘llаnilаdigаn 

bаzаdа  yangi  АTdаn  fоydаlаnish  imkоniyatini  bеruvchi  ахbоrоt  tа’minlоv 

strukturаsi tushunilаdi. 

Hammaga ma’lumki, EHM hisoblashlarni avtomatlashtirish vositasidir. Hisoblash 

mashinasi keng ko‘lamdagi masalalarni: fan, texnika, tibbiyot, aloqa va boshqalarni 

hisoblashda ishlatiladi.EHM deganda axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida 

ishlov berishni tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani 

tushunamiz.Shunday  qilib,  «Hisoblash  mashinasi»  tushunchasi  «axborot»  va 

«algoritm»  tushunchalari  bilan  chambarchas  bog‘liq.Ilmiy-texnik  rivojlanishini, 

qayta ishlanayotgan axborot hajmini oshirmasdan turib amalga oshirib bo‘lmaydi. 

Qayta ishlanayotgan axborot hajmini oshrishning ikkita yo‘li bor: 

Birinchi yo‘li –  axborotni qayta ishlayotgan odamlar sonini oshirish, bu yo‘l shu 

kungi masalani hal qilmaydi.  

Ikkinchi yo‘li – mehnat unumdorligini oshirish. 

Axborotni  qayta  ishlashda  mehnat  unumdorligini  oshirishni  birdan-bir  yo‘li,  bu 

axborot  qayta  ishlash  mashinasi  bo‘lgan  EHMlaridan  foydalanishdir.  Masalan,  1 

sekundida 1 mln. amal bajaradigan EHM mehnat unumdorligini oddiy arifmometrga 

qaraganda 30 mln. oshiradi. 

---

Lekin  mehnat  unumdorligini  shu  darajada  oshirishi  nafaqat  hisoblash  ishlarini 

avtomatlashtirish,  balki  axborotni  yig‘ish,  saqlab  turish  va  uzatishlarini  ham 

avtomatlashtirish kerak. 

Axborotni abstrakt tushunchalar qatoriga, masalan, matematik formulalar qatoriga 

qo‘yish mumkin, lekin u har doim moddiy kvvat shaklida fizik asosiga ega bo‘lgan 

holda namoyon bo‘ladi va shuning uchun ham uni o‘lchash mumkin. 

Kundalik  hayotimizda  uzlukli  axborotni  biz  so‘zlar  orqali  o‘zlashtirib  kelamiz. 

So‘zlar esa o‘z navbatida harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi 

axborotlar  matnli  axborot  deb  ataladi.  Qayta  ishlayotgan  axborot  turiga  qarab, 

hisoblash texnikasi vositalari uch turga bo‘linadi: 

Uzluksiz (analog) elektron hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi mashinalarda 

vaqt birligi ichida uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi. 

Raqamli  (diskret)  elektron  hisoblash  mashinalari  (REHM),  bularda  vaqt  birligi 

ichida  raqamlardan  tashkil  topgan  diskret  (uzlukli)  qiymatlar  ustida  amallar 

bajariladi. 

Aralash  (gibrid)  elektron  hisoblash  mashinalari  (GEHM)  bu  xildagi  mashinalar 

AEHM  larni  axborotlarni  uzluksiz  kiritib-chiqarish,  REHMlarni  esa  axborotlarni 

katta tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan. 

Esda  saqlang:  Axborot  noaniqligini  teng  ikki  martaga  kamaytiradigan  ma’lumot, 

axbort o‘lchov birligi bit deb ataladi. 

 

Nazorat savollari 

 

1.Informatika nimani o‘rgatadi? 

2.Informatika fanining predmeti va vazifasi nimadan iborat? 

3.Qanday ma’lumotlar axborot deyiladi? 

4.Axborotni uzatish usullarni ayting. 

5.Bit-bayt tushunchalarini izohlang. 

6.Qayta ishlayotgan axborot turiga ko‘ra hisoblash texnikasi necha turga bo‘linadi?