1 Ma’ruza. O‘zbek bastakorlari uyushmasining ish faoliyati tarixi Reja

Ma’ruza № 3

Bastakor To‘xtasin Jalilovning(1896-1966) hayoti va ijodi

Reja:

1. Bastakor To‘xtasin Jalilovning kompozitorning yoshlik va talabalik

yillari.

2. Bastakor To‘xtasin Jalilovning qo‘shiq ijodi.

3. Bastakor To‘xtasin Jalilov musiqa bastalagan dramalar.

4. Bastakor To‘xtasin Jalilovning opera san’atiga qo‘shgan xissasi.

O‘zbekiston xalq artisti, atoqli bastakor, sozanda To‘xtasin Jalilov XX asr o‘zbek musiqasi tarixida katta o‘rin egalladi. Benazir mahorat bilan ajoyib qo‘shiq, lirik ashula va raqs kuylar, qirqqa yaqin musiqali drama va komediya, «Tohir va Zuhra» (B. Brovsin bilan hamkorlikda) nomli opera yaratib, respublikamizda mazkur janrlarning taraqqiy etishiga ulkan hissa ko‘shdi. Ustoz ijodiy izlandi, tinmay mehnat qildi, ko‘p qirrali ijodiy, rahbarlik va jamoatchilik faoliyati bilan musiqa san’atida chuqur iz qoldirdi. SHuni aytish joizki, u etishtirgan yuzlab shogirdlar ham O‘zbekiston musiqa san’atining ravnaqi yo‘lida faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Bu ulug‘ insonni san’atkor ahli va xalqimiz hurmat qilib «Usta», deb e’zozladi.

To‘xtasin Jalilov YUsufjon changchi boshchiligidagi san’atkorlar bilan xalq sayillarida, qishloq va shahardagi to‘y marosimlarda qatnasha boshladi. Musiqiy meros sirlarini qunt bilan ustoz va do‘stlaridan o‘rgandi. «Tashviqot aravasi» ansambli jamoasida YOqubjon changchi, Ashurali Oxun dutorchi, G‘azat Oxun g‘ijjakchi, Zokir eshon doirachi, Orifjon dutorchi, Hayit Oxun tanburchi, Rustam mehtar surnaychi, Ismat karnaychi, Sayfi qayroqchi, Berkinboy Fayziev, Dehqonboy hofizlar bor edi. Mazkur jamoani avval Orif Toshmatov (Orif garmon), so‘ng T. Jalilovlar boshqardilar.

1923 yili Moskvada o‘tkazilgan hunarmandlar ko‘rgazmasi konsert dasturida T. Jalilov ham qatnashdi. 1925 yildan Hamza tuzgan Farg‘ona teatr truppasida ishladi, keyingi yili mashhur san’atkor M. Qoriyoqubov Samarqandda tashkil etgan O‘zbek davlat etnografik ansambliga taklif qilindi. 1927 yili ansambl bilan Moskva, Leningrad, Boku, Qozon va Ufa shaharlarida o‘tkazilgan gastrol konsertlarida bo‘ldi. 1928 yil Andijondagi O‘zbek davlat musiqali drama teatriga musiqa rahbari vazifasiga taklif qilindi. Mazkur teatrda T. Jalilov «Lolajon» (K. YAshin p’esasi), «Qashqar qizi», «Oyxon» (S. Abdulla p’esalari), «O‘rtoqlar» (K. YAshin p’esasi), «Halima» (G‘. Zafariy p’esasi), «Farhod va SHirin», «Layli va Majnun» (SH. Xurshid p’esalari) spektakllari uchun kuy, qo‘shiq va ashulalarni xalq musiqa merosidan tanlab oldi. T. Jalilov O‘zbek davlat musiqali teatrining musiqa rahbari etib tayinlandi. G‘. Zafariyning «Halima», K. YAshinning «O‘rtoqlar» p’esalari hamda konsert dasturi ustida ijodiy ish olib bordi. Mazkur spektakllar musiqasini qayta ishladi.

1936 yili Londonda o‘tkazilgan jahon raqs festivalida T. Jalilov, M. Qoriyoqubov, Tamaraxonim va Usta Olim Komilovlar qatnashib, qo‘sh mukofotlarga sazovor bo‘ldilar.

1936 yilda Toshkentda O‘zbek davlat filarmoniyasi M. Qoriyoqubov rahbarligida tashkil topdi. Filarmoniya jamoalarida Moskvada o‘tkaziladigan O‘zbek san’at va adabiyotining birinchi dekadasiga tayyorgarlik qizg‘in boshlanib ketdi. T.Jalilovga 120 kishidan iborat bo‘lgan O‘zbek ashula va raqs ansambli tashkil etish va boshchilik vazifasi topshirildi. Mazkur ansambl ustoz rahbarligida Moskva, shuningdek Ozarbayjon, Ukraina va Belorusiya bo‘ylab gastrol safarlarida bo‘ldi.

1939 yilning oxirida Muqimiy nomidaga O‘zbek davlat musiqali drama va komediya teatri tashkil topdi. Mazkur teatrga T. Jalilov rahbar etib tayinlandi. Uning bastakorlik faoliyati bu erda yanada samaralirok bo‘ldi. U dramaturg S. Abdulla bilan hamkorlikda 1939 yilda yaratgan «Tohir va Zuhra» musiqali dramasini sahnalashtirishdan boshlandi. 1941 yili «Qurbon Umarov» (S. Abdulla p’esasi, kompozitor G. SHperling bilan hamkorlikda); 1942 yili «Nurxon» (K. YAshin p’esasi, kompozitor G. Sobitov bilan hamkorlikda); 1943 yili «O‘zbekiston qilichi» (H. Olimjon p’esasi, K. YAshin,Uyg‘un va N. Pogodinlar, bastakorlar T. Sodiqov, M. Burhonov, N. Hasanov, Klimov va Vaynberglar hamkorligida); 1943 yili «Asrlar» (Uyg‘un p’esasi, kompozitor B. Nadejdin bilan hamkorlikda); 1945 yili «G‘unchalar» va 1947 yili «Orzu» (S. Abdulla p’esasi, kompozitor B. Brovsin bilan hamkorlikda); 1949 yili «Alpomish» (S. Abdulla p’esasi, kompozitor B. Nadejdin bilan hamkorlikda); 1949 yili «Muqimiy» (S. Abdulla p’esasi, kompozitor G. Mushelь bilan hamkorlikda); 1952 yili «Nurxon» ning musiqasi G. Sobitov bilan, 1953 yili «Tohir va Zuhra» musiqasi B. Gienko bilan qayta tahrir etilgan; 1956 yili «Surmaxon» (B. Raximov p’esasi, kompozitor L. Stepanov bilan hamkorlikda); 1957 yili «Ravshan va Zulxumor» (K. YAshin p’esasi, kompozitor G. Mushelь bilan hamkorlikda); 1957 yili «Istibdod» (S. Abdulla p’esasi, kompozitor G. Sobitov bilan hamkorlikda); 1962 yili «Farg‘ona hikoyasi» (H. G‘ulom p’esasi, kompozitor B. Zeydman bilan hamkorlikda); 1962 yili «Dala malikasi» (Jalol Mashrabiy p’esasi) va 1949 yili B. Brovsin bilan hamkorlikda «Tohir va Zuhra» operasini yaratdi. 1977 yili shu opera qayta taxrir etildi.

O‘zbek musiqa merosining bilimdoni T. Jalilov yillar davomida ijodiy izlandi, yangilika intildi va noyob musiqiy asarlar bastaladi. Uning zamonaviy uslubda yaratgan ilk kuyi «Signal», qo‘shiqlaridan to «Er ekaniki», «Oq oltin», (Kamtar so‘zlari), «Dovrug‘» (K. Ahmadiy so‘zi) kabilargacha Vatanni madh etdi, insonning orzu - umidlari, inson muhabbati kabi nafis his - tuyg‘ularini qo‘shiq va ashulalarida ifoda etdi. Uning «Ey, hur Vatan», «Azim Vatan», «Ona Vatan», «Farhod qahramonlari», «Oldinga bos, bolam», «YAlla» (Uyg‘un so‘zi) kabi qo‘shiqlari o‘zbek qo‘shiqchilik san’atiga zamon ruhiga mos keladigan yangi ohanglar olib keldi. Bulardan tashqari, «Kokiling», «Kuylasam» (Uyg‘un so‘zlari), «Bahor ayyomida» (Furqat she’ri), «Gulistonim mening» (Muqimiy she’ri) kabi lirik ashulalari muallifning ulkan salohiyatidan dalolat beradi. Ustozning «To‘ylar muborak» qo‘shig‘isiz esa o‘zbek to‘ylarini tasavvur etish qiyin,

SHuni aytish joizki, ustoz T. Jalilov ulkan ma’naviy - musiqiy meros qoldirgan. SHu bilan birga u el - yurt hurmatiga sazovor ajoyib farzandlarning otasidir. To‘ng‘ich o‘g‘li Xolxo‘ja To‘xtasinov (1919 - 1971 y.) mohir g‘ijjakchi, dirijyor, bastakor sifatida tanildi. Kenja o‘g‘li Dehqon To‘xtasinov Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtini xor - dirijyorligi bo‘yicha, Moskva konservatoriyasi o‘zbek opera studiyasini tugatib, umrining oxirigacha Farg‘ona musiqali drama va komediya teatri dirijyori. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist unvoniga sazovor bo‘lgan edi. Qizlari O‘zbekiston xalq artisti E’tibor Jalilova Muqimiy nomidagi musiqali teatrning etakchi aktrisasi edi. Xolida Jalilova Toshkent davlat konservatoriyasining vokal fakulьtetini bitirib, Tojikiston radiosida xonanda va musiqa bilim yurti muallimasi bo‘lib ishlamokda. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Salohiddin To‘xtasinov uzoq yillar davomida filarmoniyada etakchi g‘ijjakchi sozanda bo‘lib ishlagan. To‘ng‘ich o‘g‘illari Xolxo‘janing ayoli xalqimizning sevimli «bulbuli» - Xalq artisti Saodat Kobulova, ularning ikki qizlari ham musiqachidir.

O‘zbekiston musiqa madaniyatini rivojlantirishda ko‘rsatgan ulkan xizmatlari uchun 1937 yilda To‘xtasin Jalilovga O‘zbekiston xalq artisti faxriy unvoni berilgan. 1946 yili O‘zbekiston Oliy Kengashiga deputat bo‘lib saylangan.