1-Ma’ruza. Model va modellashtirish tushunchalari



Download 400,27 Kb.
Pdf ko'rish
bet1/2
Sana10.03.2022
Hajmi400,27 Kb.
#488137
  1   2
Bog'liq
2-Ma’ruza PI. Model va modellashtirish tushunchalari



1-Ma’ruza. Model va modellashtirish tushunchalari. 
Reja: 
1.
Model tushunchasi.
2.
Modellashtirish tushunchasi.
3.
Matematik model tushunchasi.
4.
Matematik modelni kurish boskichlari.
5.
Matematik modellarni sinflash.
Tayanch iboralar
.
Sistema, model, modellashtirish, matematik model, adekvatlik, dinamik 
model, statik model, determinirlangan model, stoxastik model, ochik model, yopiq 
model, deskriptiv model, optimallash modeli, ko‘p kriteriyli model, o‘yinli model, 
imitatsion model.
Endi biz model, modellashtirish tushunchalari va ularga bog‘lik bo‘lgan
asosiy tushunchalar ustida batafsilrok to‘xtalamiz. "Model" so‘zi lotincha 
modulus, so‘zidan olingan bo‘lib, o‘lchov, me’yor, obraz, namuna, analog,
"o‘rinbosar" degan ma’nolarni bildiradi. Model tushunchasini ta’riflash juda qiyin. 
Bir manbada uning 31 ta ta’rifi sanab o‘tilgan. SHunday bo‘lsada bu tushuncha har 
birimizga tanish: uyinchoq samolyot-samolyotning modeli, globus-Erning modeli, 
planetariy ekrani-osmon va undagi yulduzlar modeli,
s
v t

formula- jism
harakati modeli. Bu bayon qilingan predmetlar grafik tasvirlar, formulalar bir 
"model" so‘zi bilan birlashadilar. Model ta’riflaridan birini yuqorida bayon kilgan 
edik. YAna turli shaklda berilgan ta’riflardan ba’zilarini keltiramiz. Keng 
ma’noda model biror ob’ekt yoki ob’ektlar sistemasining obrazi yoki namunasidir. 
N. N. Moiseyev ta’rifi bo‘yicha «Model deganda biz predmet (hodisa) haqida 
uning u yoki bu ayrim xossalarini aks ettiruvchi ma’lum bir chegaralangan 
ma’lumotni beruvchi soddalashtirilgan bilimni tushunamiz. Modelni ma’lumotni 
kodlashning maxsus shakli sifatida qarash mumkin. Oddiy kodlashda bizga barcha 
dastlabki ma’lu-motlar ma’lum buladi va ularni biz faqat boshka tilga o‘tkazamiz,
model esa, qaysi tildan foydalansa xam, kishilar ilgari bilmagan ma’lumotni xam 
kod-laydi». 
Endi modellashtirish tushunchasi xakida gapiramiz. Modellashtirishning 
xam turli shakllardagi bayonini keltiramiz. Modellarni yasash kishilar fao-liyatida 
juda katta ahamiyatga ega. Modelni kurish jarayonini modellashtirish deyiladi. 
Modellashtirish deganda obe’kt (sistema) ning modeli yordamida shu ob’ektning 
xossalarini tadkik kilish jarayonini tushuniladi. Modellashtirish bilish obe’ktlarini 
ularning modellari yordamida tadqiq etish, kuzatilayotgan predmet va 
xodisalarning modellarini yasash va o‘rganishdir. Obe’ktni uning modeli 
yordamida bilish modellashtirishdir. Har qanday bilish modellashtirish-dan iborat, 
chunki bunda tegishli ob’ekt bosh miyada nerv xujjayralari majmui yordamida 
ideal ko‘rinishda aks etadi, ya’ni biz obe’ktning modeli bilan ish ko‘ramiz.
Modellashtirish-turli jarayon va xodisalarni urganishning eng keng tarqalgan 
metodlaridan biri.


Model tushunchasi biologiya, meditsina, ximiya, fizika, iqtisodiyot, sotsio-
logiya, demografiya va boshka fanlarda xam kullaniladi. Matematik model, fizik 
model, biologik model, iktisodiy model va boshqa modellar turlari mavjud.
Iqtisodiy sistemalarni modellashtirishda matematik modellar keng 
qo‘llanilmokda. Bu soxadagi matematik modellar iktisodiy-matematik va 
iqtisodiy-statistik guruxlarga ajraladi. Biz matematik modellar haqida so‘z 
yuritamiz. Matematik modellarni tuzish sistemaviy tahlilining asosidir. Bu 
ixtiyoriy sistemani tadkik kilishning markaziy bosqichidir. Keyingi taxlilning 
natijasi modelning sifatiga bog‘liq. 
Matematik model tushunchasiga xam turli ta’riflar berilgan. Ulardan 
ba’zilarini keltiramiz. Jarayonning matematik tavsifini, ya’ni jarayonni matematik 
tilda bayonlashni matematik model deb yuritamiz. Matematik model olamning 
ma’lum xodisalari sinfining matematik belgilar bilan ifodalangan takribiy 
ifodasidir.
Real sistemaning (aniqrog‘i sistema ishlashi jarayonining) matematik modeli 
deganda biz sistema parametrlariga, kirish signallariga, boshlang‘ich shartlar va 
vaktga bog‘lik sistema xolatlari xarakteristikalarini (bular orqali chikish sig-
nallarini) aniklovchi munosabatlar (masalan, formulalar, tenglamalar, tengsiz-
liklar, mantikiy shartlar, operatorlar va boshkalar) to‘plamini tushunamiz.
O‘rganilayotgan jarayon yoki hodisani matematik simvollar yordamida bayon 
qiluvchi matematik munosabatlar sistemasini matematik model deyiladi. 
Ob’ektning xarakteristikalarini bayon qiluvchi matematik ifodalar-ni matematik 
model deyiladi. Formulalar ko‘rinishida yozilgan faqat miqdoriy xarakteris-
tikalarni o‘z ichiga olgan modellarni matematik model deyiladi. Hodisalar 
sinfining soddalashtirilgan matematik belgilar bilan ifodalangan bayonini 
matematik model deyiladi.
Tashqi dunyoning biror hodisalar sinfining matematik belgilar yordamida 
taqribiy bayoni matematik model deyiladi.
Misollar. Eng kadimgi matematik modellardan biri yevklid geometriyasidir. 
Bu bizni qurshab olgan fazo va undagi predmetlar modelidir. Predmetlar sonining 
abstrakt modeli sondir. Hammaga ma’lum matematik modellar: butun sonlar 
sistemasi, haqiqiy sonlar sistemasi. Hozirgi zamon algebrasida grup-palar, 
xalqalar, maydonlar, vektor fazolar, chiziqli algebralar, bul algebralari kabi 
matematik modellar bilan ish ko‘riladi.
Konkret sonli xarakteristikalarga ega bo‘lgan modelni sonli model,
mantiqiy ifodalar yordamida yozilgan modelni mantiqiy model (masalan,
algoritm blok-sxemasi), grafik usuldagi modelni grafik model (masalan, grafiklar,
diagrammalar, rasmlar), EXM yordamida ruyobga chikarilgan modelni mashina 
(elek-tron)modeli deyiladi.
Model nima uchun kerak degan savolga kuyidagi javobni berish mumkin.
Model 
1) ob’ekt (jarayon)ning tarkibi, tuzilishi, asosiy xossalari, rivoj-lanishi 
qonunlari va tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sirini tushunish uchun; 
2) ob’ekt(jarayon)ni boshkarishni o‘rganish va berilgan maksad va kriteriylarda 
boshkarishning eng yaxshi usullarini aniklash uchun; 


3) ob’ektga ta’sir kilishning berilgan usullarining va formalarini ishga 
solishning to‘g‘ri va bilvosita oqibatlarini oldindan aytib berish uchun kerak.
Matematik model olamni bilish, boshkarish va oldindan aytib berishning kuchli 
usulidir.
Xar kanday matematik model uch yul bilan paydo bulishi mumkin; 
a) hodisani to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatish natijasida, uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘rganish va tushunish natijasida; bunday usul bilan olingan modelni 
fenomenologik model deyiladi; 
b) biror deduksiya jarayoni natijasida, bunda yangi model biror umumiyroq 
modeldan xususiy hol sifatida olinadi; bunday modellarni asimptotik modellar 
deyiladi; 
v) biror induksiya jarayoni natijasida, bunda yangi model "elementar" 
modellarning tabiiy umumlashmasidan iborat bo‘ladi. Bunday modellarni ansambl 
modellari deyiladi.
Nyuton mexanikasining xamma modellari fenamenologik modellardir. Bular 
kishilarning xarakatlardan eng soddasi bulgan mexanik harakatlar-ning tabiatini 
tushunish va anglash yo‘lidagi (xarakatlari) tirishishlari yakunini chiqardilar.
Kuchning harakat xarakteriga ta’sirini Nyutongacha bilishar edi. Nyutonning ba’zi 
o‘tmishdoshlari harakat sirlarini ochishga juda yaqin keldilar. Bulardan biri I. 
Kepler edi. Nyuton birinchi bo‘lib impulsning saklanish konunini tushundi va 
bayon kilib berdi. Ma’lum bo‘lishicha, kuch tezlikning o‘zgarishini aniqlaydi,
tezlikning o‘zini emas, ya’ni kuch tezlikni emas, balki tezlanishni aniqlaydi:
.

Download 400,27 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish