1-ma’ruza metrologiyaning asosiy tushunchalari reja

1.3. O‘lchovlar turlari 

Metrologiyada  ikkita  tushuncha:  o‘lchov  va  nazorat  tushunchalari  mavjud 

bo‘lib,  ularning  maqsadi  berilgan  ko‘rsatkichning  belgilangan  chegaralarda 

joylashganligini  belgilashdan  iborat.  Xamma  o‘lchovlar  fizik  kattalikning  sonli 

mohiyatining olinishi usuli bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi: 

 absolyut va nisbiy; 

 bevosita va bilvosita; 

 kontaktli va kontaktsiz; 

 tabaqalashtirilgan va kompleks; 

 dinamik va statik; 

 majmuiy; 

 birgalikdagi. 

Absolyut o‘lchovda miqdor standart tashuvchilar bilan solishtirish yo‘li bilan 

yoki asboblarning ko‘rsatmalari bo‘yicha olinadi. 

---

Nisbiy  o‘lchov  shu  bilan  xarakterlanadiki,  o‘lchov  asbobining  ko‘rsatkichi 

o‘lchovchi  vosita  to‘g‘rilab  qo‘yilgan  boshlang‘ich  kattalikdan  boshqacha 

ko‘rsatmani ko‘rsatadi. 

Bevosita  o‘lchovda  o‘lchovchi  asbobning  ko‘rgazmalari  miqdorni  yoki 

miqdorning og‘ishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatadi. 

Bilvosita  o‘lchovda  -  kattaliklarning  qidirilayotgan  mohiyati  ushbu  kattalik 

bilan  bevosita  o‘lchovlar  orqali  belgilanadigan  miqdor  o‘rtasidagi  muayyan 

bog‘liqlik asosida topiladi. 

Kontaktli  o‘lchov  yuzadagi  o‘lchanadigan  detalning  o‘lchov  yuzalar  bilan 

bevosita tegib turishi bilan xarakterlanadi. 

Kontaktsiz o‘lchovda - kontakt bo‘lmaydi. 

Differensial  (tabaqalashtirilgan)  va  kompleks  o‘lchov  turlari  ko‘p  elementli 

detallarning  (tishli  g‘ildiraklar,  kesmalar  va  shu  kabilarning)  o‘lchanishi  uchun 

ishlatiladi. 

Majmuiy  o‘lchovlar  ayni  bir  vaqtning  o‘zida  kattaliklarning  boshlang‘ich 

mohiyatlari 

ana 

shunday 

kattaliklarning 

turli 

birikmalarining 

bevosita 

o‘lchovlarida olinadigan tenglamalar tizimini hal qilish yo‘li bilan topiladigan bir 

nomdagi kattaliklar uchun o‘tkaziladi (qadoq toshlar vazinining belgilanishi). 

Birgalikdagi  o‘lchovlar  bir  necha  har  xil  nomdagi  kattaliklar  o‘rtasidagi 

bog‘liqlikni topish uchun ana shunday bir necha har xil nomdagi kattaliklar ustida 

o‘tkaziladi (liniyali kengaytirish koeffitsientining topilishi). 

Statik o‘lchov - kattalikning o‘lchovi o‘lchov muddati davomida doimiy deb 

ko‘rib chiqiladi. 

Dinamik  o‘lchov  -  fizik  kattalikning  bir  zumdagi  va  uning  vaqt  davomidagi 

og‘ishining o‘lchovidir.