1-ma’ruza мavzu: Avtomobil yo‘llarini qidiruvida geodezik tushunchalar

8.10-Rasml. Balandlik tarmog’ini maxkamlash a-devori reper; b-devoriy marka; v-gruntli reper; g-yog’och reper

Mamlakatimizdagi nivelirlash to‘ri punktlarining balandliklari Boltiq dengizining o‘rtacha sathini belgilovchi Kronshtadt futshtokiga nisbatan aniqlanadi va balandlik Boltiq sistemasida deb ataladi.

11-MA’RUZA


Mavzu. Avtomatlashtirilgan elektron vositalar va yerning sun’iy yo‘ldoshlari yordamida tasvirga olish

1. 
   Elektron taxeometr turlari.
   
2. 
   Elektron taxeometrlarni qo‘llanilish soxalari.
   
3. 
   Elektron taxeometrlarda topografik tasvir olish.
   
4. 
   Yer usti lazerli skanerlar va topografik tasvir olish.
   

Hozirgi vaqtda geodezik asboblar bozorida elektron taxeometrlar keng miqiyosda taqdim etilmoqda. Eng mashxur ishlab chiqaruvchi firmalar: Ural optiko-mexanika zavodi (FGUP PO UOMZ), Leica Geosystems AG, Sokkia, Topcon, Nikon Trimble (Trimble 2001 yil fevralda Carl Zeiss va Spectra Precision firmalarini birlashtirdi) – texnik va ekspluatatsion xarakteristikalari bilan bir-biridan farq qiluvchi turli turdagi geodezik asboblarni taklif qilishmokda. Vaqt o‘tgan sari elektron taxeometrlarning funksional imkoniyatlari o‘zgarishi va takomillashib borish tarixini qarashimiz mumkin.

Birinchi avlod taxeometrlarida (70-80 yillar) masofa o‘lchash, yo‘nalish va burchaklardan sanoq olish jarayoni avtomatlashtirildi. O‘lchash natijalari elektron tabloga chiqarildi, lekin ularni asbobning xotirasida saqlash mumkin emas edi. Taxeometrning 1-avlodiga TaZM (PO UOMZ) kiradi. TaZMga o‘rnatilgan mikroprotsessor boshqarish, tekshirish vazifasini va oddiy hisoblash operatsiyalarini amalga oshiradi: qiya masofa gorizontal qo‘yilishi, nisbiy balandlik va koordinatalarni aniqlash.
Keyingi avlod taxeometrlarida (80-yillar oxiri va 90-yillarning birinchi yarmi) o‘lchash natijalarini ma’lumotlarni jamlovchi qurilmaga yozish, keyinchalik bu ma’lumotlarni interfeys qurilma (adapter) yordamida kompyuterga uzatish, hamda klaviatura yordamida taxeometrga harfli-raqamli ma’lumotlarni yozish imkoni tug‘ildi. Ularning tarkibida yangi yuqori tezlikli mikro EHMlarni va algoritmik usullarni qo‘llash o‘lchash jarayonida asbob xatoliklar ta’siri uchun tuzatmani avtomatik ravishda hisobga olish imkonini berdi. Ikkinchi avlod taxeometrlariga 2Ta5 va TS 1600(Leica AG)taxeometrlari va Elta (Carl Zeiss) seriyasidagi asboblar kiradi.
Hozirgi kunda 3Ta5 taxeometrlari ishlab chiqarilmoqda, unda oldingilaridan farqli RSMSIA xotira kartasi mavjudligi va ma’lumotlarni IBM RS tipidagi kompyuterlarga bevosita uzatish imkoniyati borligidadir. U dala o‘lchashlarni qayta ishlash uchun dasturlar paketi bilan ta’minlangan, uni uchinchi-avlod asboblari qatoriga qo‘shish mumkin.
Uchinchi – avlod taxeometrlari doimiy xotiraga ega bo‘lib, (90-yillarning 2-yarimidan hozirgi kungacha) qo‘shimcha interfeys qurilmasiz taxeometrdan ma’lumotlarni personal kompyuterga va aksincha uzatish imkoniyatiga ega. Asboblar dala jurnali funksiyasini bajaradi va dalada unumli ishlash imkonini bajaruvchi yordamchi dasturlarga ega, masalan, nuqtalarni joyga ko‘chirish dasturi; borib bo‘lmas ob’yektning balandligini aniqlash; teskari kesishtirishni bajarish; takrorlash usuli bilan burchak o‘lchash; burchak va masofa bo‘yicha siljitish bilan o‘lchashlar va h. o. Bu avlod asboblariga quyidagilar kiradi: TS600 (Leica Geosystems AG). TS600YE(geodezik asboblar Yekatirinburg), PowerSet (Sokkia), Elta C (Carl Zeiss), Geodimeter 600M (Spectra precision), DTM-501/531/521 (Nikon), Trimble 3600Total Station va boshqalar.
Rejalash ishlarini bajarish vaqtida reykachining turish joyini ko‘rsatish uchun DTM-501/531/521 taxeometrlari, qarash trubasining korpusida joylashgan Limin-Guide qurilmasi bilan ta’minlangan. Uning optik o‘qi kollimatsion tekislikda va qarash trubasining o‘qiga parallel ravishda joylashadi. Limi – Guide nurlanishi kollimatsion tekislikda vertikal bo‘yicha doimiy va pirpirab turuvchi ikkita qizil yorug‘lik nurlarga bo‘linadi. Nuqtalarni joyga ko‘chirishda, yordamchi, qaytargichni uzluksiz va pirpirovchi signallarni bo‘luvchi tekislikda o‘rnatishi lozim. Yorqin nurlar asbobdan 100 metr masofagacha aniq ko‘rinadi. Limi – Guide qurilmasi joyga ko‘chirish yo‘nalishni ko‘rsatishdan tashqari, kechki syomkada nishonni topishga yordamlashadi va yuqori aniqlikda qaytargich markaziga to‘g‘rilashni ta’minlaydi.
Zamonaviy taxeometrlar lazerli shovun va ma’lumotlarni kabelsiz kompyuterga uzatish uchun infraqizil portga ega. Agar kompyuter asbobdan 3 metrdan uzoq bo‘lmagan radiusda joylashgan bo‘lsa, ma’lumotlarni infraqizil port orqali uzatish mumkin. Ish joyidan ma’lumotlarni ofisga uzatish uchun quyidagi aloqa zanjirini qurish mumkin: Taxeometr – mobil telefon, infraqizil port va modem bilan ta’minlangan – ofis kompyuteri.
Yuqorida zikr etilgan barcha takomillashtirishlar taxeometrlarni mukamallashtiradi va ergonomikasini yaxshilaydi, geodezist ish unumini oshiradi va shu bilan birga bozorda asbobning raqobatbardoshligini oshiradi.