1-Ma’ruza mashg‘uloti Mavzu: Biotexnologiyaning asosiy tushunchalari va ta‘rifi Reja

O‘zbekistonda biotexnologiyaning rivojlanish tarixi. Bio­texnologiya O‘zbekistonda eng kenja fanlardan bo‘lib, uning ta­rixi uzoqqa bormaydi (qadimiy biotexnologlar: non yopish, qattiq tayyorlash va h.k. bundan istisno). Bu fan asosan O‘zbekiston Fan­lar Akademiyasining mikrobiologiya institutida hamda Respub­lika Kimyo birlashmasiga qarashli bir qator zavodlarda (Yangiyo‘l biokimyo zavodi, Andijon gidroliz zavodi, Qo‘qon spirt zavodi) rivojlanib kelmoqda. Biotexnologiya ixtisosligi bo‘yicha birinchi o‘zbek akademigi A.G’.Xolmurodov (1939-1996) fuzarim avlodiga mansub zamburug‘lardan NAD-koferment va vitaminlar kompleksi (V guruhga kiruvchi vitaminlar, vitamin RR, Q 10 va h.k.) tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Akademik M.I.Mavloniy O‘zbekistonda uchraydigan achitqi zamburug‘larini tahlil qilib, ularni nonvoy­chilik, vinochilik va chorvachilikka qo‘l keladigan turlarini topdi va ular asosida maxsus hamirturushlar va vinochilik uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarini yaratdi.
Professor Q.D.Davronov sobiq ittifoqda birinchilardan bo‘lib yog‘ parchalovchi ferment-lipazani tayyorlash texnologiyasini yaratdi. Bu fermentni ko‘p shaklliligi sabablarini tahlil qila turib, har bir biotexnologiya jarayoni uchun o‘ziga xos spetsifik­likka ega bo‘lgan lipaza fermenti zarur degan fikrga keldi va buni amaliyotga tasdiqlab berdi. Q.Davronov yaratgan "Yer malxami" biopreparati, azot yutuvchi mikroorganizmlar asosida tayyorlangan bo‘lib, mamalakatimiz qishloq xo‘jaligida keng qo‘llanilmoqda. Bundan tashqari Q.D.Davronov raxbarligida sellyulozaligini biokarkasini (g‘o‘zapoya, somon, kanop poyasi, apelka va boshqalar, maxsus tayyorlangan bazidiomitsetlarning fermentlari ishtirokda tabiiy sellyulozaligini birikmalari parchalanishini amaliyotda ko‘rsatib berildi.
B.f.d. J.Toshpulatov, somon va g‘o‘zapoya parchalashda "traxo­derma xarzianum" deb atalmish zamburug‘ fermentlaridan foyda­lanish mumkinligini ilmiy asoslab berdi va bu texnologiyani amaliyotga qo‘llash taklif va mulohozalarini chop etdi. J.Toshpulatov yaratgan bu texnologiya qo‘llanilganda somonda sha­kar miqdori 6-7 % ga yetgani, unda vitaminlar, aminokislotalar bo‘lganligi va shu tufayli samonni oziqa birligi oshganligi is­botlab berilgan. O‘zbek olimlaridan M.M.Murodov, T.Yu.Yusupov, T.G’G’ulomova, A.Ergashev, A.I.Nuriddinov, Z.R.Axmedova, S.M.Xodjiboyeva, Z.F.Ismoilov, I.J.Jumaniyozov va boshqalar mamlakatimizda bio­texnologiyaning rivoj­lantirish ustida chuqur ilmiy va amaliy ishlar olib bormoqdalar. Qishloq xo‘jalik biotexnologiyasining asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha yirik izlanishlar olib borayotgan kompaniyalar 1-jadvalda keltirilgan.

1-jadval Qishloq xo‘jalik biotexnologiyasining asosiy yo‘nalishlari

№	Asosiy yo‘nalishlar	Qishloq xo‘jaligida ishla­tiladigan mahsulot	Biomahsulot	Yirik kompaniya va davlatlar
1	Transgenli o‘simliklar olish	Yuqori sifatli xususiyatlarga ega (yuqori oqsilli, ta’mi yaxshi), ka­sallik, zararku­nandalarga bar­doshli, yaxshi saqlanuvchan, tashi­luvchan va mahsulot sifati buzilmay­digan	Tashqi muhit noqulayliklariga (issiqqa, sovuqqa, qurg‘oqchilikka, sho‘rga va boshq.) bardoshli bo‘lishi	AQSh (Stine, Mo­gen, USD, Du­Pont., UCB). Fi­llippin (IRRI). Hindiston (IC­RISAT), Meksika (CIMMYT), Ka­nada (Alberta Re­search, NRC)
2	Tuproq unum­dorligini oshirish	Azot to‘plovchi bak­teriyali shtamm­larni ishlab chiqarish	Rekombinant bakte­riya shtammlarini olish. Tuproqni ortiqcha moddalar­dan (gerbetsid, pes­titsid, o‘g‘itlar qoldiqlaridan) to­zalash.	AQSh (DuPont, Genenteck, Gen­set), Angliya (Am­ersham, Shmith Kine, Beecham), Germaniya (Merk-co)
3	Transgenli o‘rmon daraxt o‘simliklari olish	-	Tez o‘suvchan, mus­tahkam, sifatli transgenli daraxt o‘simliklari olish (katta hajmli, yen­gil)	AQSh (Agouron, Schering – Plough cor.), Human Ge­nome Sciences, Biochem, Pharma Inc, Texas AcM
4	Hayvonlar infeksion kasallikla­riga diagno­stika qo‘yish va profilak­tika sikli	Qishloq xo‘jalik hayvonlarining bakterial, virus, parazit kasallik­lariga vaksina ish­lab chiqarish, diag­nostika qilish	Kasalliklarga vak­sina ishlab chiqarish, DNK aso­sida diagnostika qilish. DNKli vak­sina ishlab chiqarish	AQSh (Agen, Pfizer, UCD, USPA, LSU, Ap­polon), Shvetsiya (Hoffmann La Roch) Angliya (Smith Kine Beech mon)

Muhokama uchun savollar

1. 
   Qishloq xo‘jalik biotexnologiyasi fanining maqsadi, vazi­fasi?
   
2. 
   Biotexnologiyaning yuzaga kelishi?
   
3. 
   Biotexnologiyaning asosiy yo‘nalishlari?
   
4. 
   O‘zbekistonda va jahonda tashkil etilgan yirik biotexnolo­gik laboratoriyalar?
   
5. 
   Biotexnologiyaning istiqbollari?