1-ma’ruza ko’p sathli kompyuterni tashkilash Reja

---

1-MA’RUZA
Ko’p sathli kompyuterni tashkilash
Reja:
1.1. Kirish
1.2. Tillar, darajalar va virtual mashinalar 
1.3. Zamonaviy ko’p sathli mashinalar 
1.4. Ko’p sathli mashinalarning rivojlanishi
Kalit so’zlar: virtual mashinalar, sathli mashinalar, mashina tili
1.1.Kirish 
 
Raqamli kompyuter - bu unga berilgan buyruqlarni bajarish orqali 
muammolarni hal qila oladigan mashina. Muayyan masalaning 
yechimini tavsiflovchi buyruqlar ketma-ketligi dastur deb nomlanadi. 
Har bir kompyuterning elektron sxemalari cheklangan oddiy buyruqlar
to’plamini taniydi (
raspoznavat
) va uni bajarishi mumkin. Amalga 
oshirishdan oldin barcha dasturlar odatda oddiy murakkab bo’lmagan 
buyruqlar ketma-ketligiga aylantirilishi kerak, masalan: 

ikkita raqam qo’shing 

raqam nolga teng emasligini tekshiring;

ma’lumotlar blokini kompyuter xotirasining bir qismidan 
boshqasiga nusxalash. 
Ushbu boshlang’ich sodda buyruqlar to’plami odamlar kompyuter 
bilan aloqa qila oladigan tilni tashkil qiladi. Bunday tilga mashina tili 
deyiladi. Yangi kompyuterni yaratishda ushbu kompyuterning mashina 
tiliga qaysi buyruqlarni kiritishni hal qilishi kerak. Bu kompyuterni 
qanday maqsada ishlatilshiga va u hal qilishi kerak bo’lgan vazifalarga 
bog’liq. Kompyuterni loyihalashda murakkabliklarni oldini olish va 
kerakli elektronikaning narxini pasaytirish uchun mashina buyruqlarini 
iloji boricha sodda bo’lishiga harakat qilish odatiy holdir. Mashina 
tillarining aksariyati juda sodda, bu ularga yozishni qiyin va zerikarli 
qiladi. 
Vaqt o’tishi bilan amalga oshirilgan bu oddiy kuzatuv, har biri 
pastki mavhumlik (absraktsiya) sathi ustiga qurilgan bir qator 
mavhumlashtirishlarni yaratilishiga olib keldi. SHunday qilib, qanday 
qilib murakkabliklarni yengish mumkin va dizayn jarayoni muntazam va 
tartibli bo’lishi mumkin. Biz ushbu yondashuvni ko’p bosqichli 
hisoblash deb ataymiz. 

---

1.2 Tillar, sathlar va virtual mashinalar 
Odamlar uchun qulay bo’lgan narsalar va kompyuterlar , bajara oladigan 
narsalar o’rtasida katta farq bor. Odamlar X-ni qilishni xohlashadi, 
ammo kompyuterlar faqat Yni bajarishi mumkin. Bu muammoni keltirib 
chiqaradi. Ushbu ma’ruzaning maqsadi bu muammoni qanday hal 
qilishni tushuntirishdir. 
Yuqoridagi muammoni ikki usul bilan hal qilish mumkin. Ikkala 
usul ham yangi dasturlarni ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Ushbu 
yangi buyruqlar to’plami biz T1 deb ataydigan tilni yuzaga keltiradi. 
O’rnatilgan mashina buyruqlari ham tilni hosil qiladi va biz uni T0 deb 
nomlaymiz. Kompyuter faqat T0 dasturiy tilida yozilgan dasturlarni 
bajara oladi. Muammoni hal qilishning ikkita usuli, kompyuter T1 tilida 
yozilgan dasturlarni qanday bajarishi bilan farq qiladi - lekin, 
kompyuterda faqat T0 mashina tili mavjud. 
T1 tilida yozilgan dasturni amalga oshirishning birinchi usuli har 
bir buyruqni T0 tilidagi mos keladigan buyruqlar to’plami bilan 
almashtirishni anglatadi. 
Bunday holda, kompyuter T1da yozilgan eski dastur o’rniga T0 
bilan yozilgan yangi dasturni bajaradi. Ushbu texnologiya translyatsiya 
deb nomlanadi. 
Ikkinchi usul T0 tilida kirish ma’lumotlari sifatida T1 tilida 
yozilgan dasturlarni oladigan dasturni yaratish iborat. Bunday holda, T1 
tilining har bir buyrug’i navbati bilan qayta ishlanadi, shundan so’ng T0 
tilining mos keladigan buyruqlar to’plami darhol bajariladi. Ushbu 
texnologiya T0 dasturida yangi dasturni tuzishni talab qilmaydi. U 
interpretatsiya deb ataladi va uni bajaradigan dastur interpretator deb 
ataladi. 
Translyatsiya va interpretatsiya o’rtasida ko’p o’xshashliklar 
mavjud. Ikkala holatda ham, kompyuter T1 buyruqlariga ekvivalent 
bo’lgan T0 buyruqlar to’plamini bajaradi. Faqatgina farq shundaki, 
translyatsiya paytida T1 dasturi T0 dasturiga aylantiriladi, T1 dasturi 
o’chiriladi va yangi T0 dasturi kompyuter xotirasiga yuklanadi va keyin 
bajariladi. Ishlash jarayonida T0 tilida yozilgan genertsiya qilingan 
dastur kompyuterning ishlashini boshqaradi. 
Interpretatsiyada, T1-dagi har bir buyruq T0-ga qayta yoziladi va 
darhol bajariladi. Bunda, translyatsiya qilingan dastur yaratilmaydi. 

---

Kompyuterning 
ishlashini, 
T1-dagi 
dastur 
"xom" 
kirish 
ma’lumotlaridan boshqa narsa bo’lmagan interpretator tomonidan 
boshqariladi. Ikkala yondashuv ham birgalikda, ham alohida keng 
miqiyosda ishlatiladi. 
Biroq, translyatsiya va interpretatsiya qilish haqida o’ylashdan 
ko’ra, mashinaning tili T1 bo’lgan gipotetik kompyuter yoki virtual 
mashinaning mavjudligini tasavvur qilish ancha osonroq. SHunday 
virtual mashinani M1, va T0 tili bilan ishlaydigan virtual mashinani - 
M0 deb nomlaymiz. Agar bunday M1 mashinasi katta xarajatlarsiz 
qurilishi mumkin bo’lsa, T0 tilini va T0 tilida dasturlarni bajaradigan 
mashina kerak bo’lmaydi. Ya’ni, dasturni T1 tilida yozish mumkin va 
kompyuter ularni darhol amalga oshirar edi. Virtual mashinani yaratish 
imkoni bo’lmasligi mumkin (bu juda qimmat yoki uni ishlab chiqarish 
qiyinligi sababli), lekin odamlar unga yo’naltirilgan dasturlarni 
yozishlari mumkin. Ushbu dasturlar T0 tilida yozilgan dastur tomonidan 
translyatsiya yoki interpretatsiya qilinadi, uni o’zi mavjud kompyuter 
tomonidan bajarilishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, virtual 
mashinalar uchun dasturlarni yozishingiz mumkin, xuddi bu mashinalar 
real mavjud. 
T0 va T1 tillari bir-biridan unchalik farq qilmasa, translyatsiya va 
interprentatsiya qilish tavsiya etiladi. Ko’pincha bu T1 tili T2 dan 
yaxshiroq bo’lsa ham, hali ham idealdan uzoq ekanligini anglatadi. 
Ehtimol, bu T1 tilini yaratishning asl maqsadi - dasturchini kompyuter 
tushunadigan, ammo odamlar uchun moslashtirilmagan tilda dasturlarni 
yozish og’irligidan xalos qilish nuqtai nazaridan biroz tushkunlik 
bo’lishi mumkin. Biroq, vaziyat unchalik umidsiz emas. 
Muammoning aniq yechimi T1 ga qaraganda ko’proq odamga 
yo’naltirilgan va kompyuterga nisbatan kamroq yo’naltirilgan boshqa 
buyruqlar to’plamini yaratishdir. Ushbu uchinchi buyruqlar to’plami biz 
T2 deb nomlanadigan tilni va mos keladigan virtual mashinani, M2 ni 
hosil qiladi. Biror dasturchi T2 tilida dasturlarni yozishi mumkin, go’yo 
T2 mashina tili bilan ishlash uchun virtual mashina mavjud. Bunday 
dasturlar T1 tiliga translyatsiya qilinishi yoki T1 tilida yozilgan 
interpretator tomonidan bajarilishi mumkin. 
Turli tillarning ixtiro qilinishi, har biriga oxirgisidan ham ko’proq 
biz uchun mos bo’lgan tilga kelgunimizcha davom etishi mumkin. Har 
bir bunday til o’zidan oldingisidan asos sifatida foydalanadi, shuning 
uchun biz kompyuterni 1.1. rasmda tasirlangan sathlar qatori deb 

---

hisoblashimiz mumkin. Ierarxik tuzilmaning eng pastki qismidagi til eng 
sodda, eng yuqorisidagi esa eng murakkab.