1-ma`ruza. Kirish. Asosiy tushunchalar va ta`riflar. Ma`ruza rejasi

1-MA`RUZA.Kirish.Asosiy tushunchalar va ta`riflar.

Ma`ruza rejasi:

1.Moslamalar qaqida tushunchalar.

2.Moslamalarning tasnifi.

3.qismlarga ajraladigan moslamalar.

4.qismlarga ajralmaydigan moslamalar.

5.Bir o`rinli va ko`p o`rinli moslamalar.

6.Universal moslamalar.

7.qo`shimcha terminlar.

8.Yiqiladigan moslamalar.

9.Maxsus, o`zgarmaydigan moslamalar.

10.Mexanik ishlov berishda kesish kuchlari.
Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.: Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M.: Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya: Spravochnik, v 2-x tomax/ Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- Mashinostroenie, 1984,T.1.-592 s., T.2.-640 s.

Dastgoq moslamasi deb berilgan ishlab chiqarish sharoitida detallarning o`lcham, shakl va tekisliklari va o`qlarining o`zaro joylashish aniqligini eng tejamli ta`minlashga imkon beradigan dastgoqlarga qo`shimcha qurilmalarga aytiladi.

Dastgoq moslamalarining vazifasi kam qarajat sarflab ish unumdorligi va maqsulot sifatini oshirishdir.

Dastgoq moslamalariga quyidagilar kiradi: detellarga ishlov berishda ularni o`rnatish va maqkamlash uchun qurilmalar, kesuvchi asboblarni o`rnatish va maqkamlash uchun qurilmalar, detallarning va dastgoqlarning bikrligini oshiradigan qurilmalar va boshqalar.

Dostgoq moslamalari tasnifi.

Dotgoqlarda ishlatilishi bo`yicha moslamalar: tokarlik, parmalash, kesib kengaytirish, frezalash, randalash, o`yish, jilvirlash va sidirish dostgoqlari uchun ishlatiladigan moslamalarga bo`linadi.

Ishlatilishiga qarab:

maxsus: ma`lum buyumni tayyorlashda bir yoki bir necha operatsiyalarni rostlamasdan va qayta sozlamasdan bajarish uchun xizmat qiladigan moslamalarga,

ixtisoslashtirilgan: ma`lum chegarada o`zgaradigan namunaviy shaklli detallarni o`rnatish uchuн ixtisoslashtirilgan, bazalashtiruvchi yuzalari bo`lgan ko`p marta ishlatiladigan moslamalarga,

universal: ma`lum gabarit chegarasida bo`lgan qar xil shaklga ega bo`lgan detallarni o`rnatish uchун xizmat qiladigan, universal bazalashtiruvchi yuzasi bo`lgan ko`p marta ishlatiladigan moslamalarga,

qismlarga ajraladigan:detallari va yiqish birliklari ish tugagandan keyin boshqa buyumlarni jiqozlash uchun ishlatiladigan moslamalarga,

qismlarga ajralmaydigan moslamalar: xizmat muddati tugagandan keyin chiqim qilinadigan moslamalarga,

bir o`rinli:bir dona tayyorlanmani o`rnatish uchun xizmat qiladigan moslamalar

ko`p o`rinli: bir vaqtning o`zida bir necha tayyorlanmani o`rnatish uchun xizmat qiladigan moslamalarga bo`linadi.

Gurux moslamalari: qar xil shaklli, lekin bazalari, tipi- o`lchami bo`yicha yaqin bo`lgan tayyorlanmalarni o`rnatish uchun ishlatiladigan moslamalar.

Bundan tashqari mexanizatsiyalashtirilmagan, mexanizatsiyalashtirilgan, avtomatlashtirilgan moslamalar bo`lishi mumkin.

Mexanizatsiyalashtirilgan moslamalar deb mexanizatsiyalashtirilgan yiqish birliklari bo`lgan, lekin dastgoq bilan kinematik boqlanishi bo`lmagan moslamalarga aytiladi.

Avtomatlashtirilgan moslamalar dastgoq bilan kinematik boqlanishda bo`lib, avtomatik rejimda ishlaydi.

qo`shimcha termin.

Asosiy sozlanuvchan moslamalar (SM) -ko`p marta ishlatiladigan, sozlashli almashtirilib o`rnatish uchun yagona standart yuzalari bo`lgan moslamalar .

Universal nosozlanuvchan moslamalar (UNM) -qismlarga ajralmaydigan,ko`p marta ishlatiladigan moslamalar bo`lib, ular qo`shimcha ishlov bermasdan ishlatiladi. Masalan, markazlar, patronlar va x.k.z.

Universal sozlanuvchan moslamalar (USM)- qismlarga ajraluvchi, ko`p marta ishlatiladigan bazis qismlari bo`lgan bazalashtirish sxemasi bo`yicha universal moslamalar.

Ixtisoslashtirilgan sozlanuvchan moslamalar (ISM)- qismlarga ajratiladigan, ko`p marta ishlatiladigan moslama. ISM bazis qismlarga ega bo`lib, u namunaviy guruqga ishlov beriladigan va almashinib sozlanuvchi xususiyatiga ega qismlar kiradi. Seriyalab ishlab chiqarishda ishlatiladi.

Universal yiqma moslamalar (UIM)-qismlarga ajraladigan ko`p marta ishlatiladigan moslamalardir. UIM yuqori aniqlikdagi standart detallardir.

Yiqiladigan qismlarga ajraladigan moslamalar (IqM)-qismlarga ajraladigan, ko`p marta ishlatiladigan moslamalar bo`lib, standart detallar va yiqish birliklaridan tashkil topadi.UIM lardan farqli o`laroq, qo`shimcha ishlov berish qam talab qilinishi mumkin. Katta seriyali va seriyali ishlab chiqarishda, qamda buyumlar uzluksiz mukammallashtiriladigan yoki ishlab chiqarish davri 1,5 yilgacha bo`lgan sharoitda ishlatiladi.

Maxsus o`zgarmaydigan moslamalar (MO`M)- qismlarga ajralmaydigan, moslamalar bo`lib, konstruktsiyasida standart detallar va yiqish birliklari ishlatiladi.Ommaviy ishlab chiqarish sharoitiда qo`llaniladi.

Mexanik ishlov berishda kesish kuchlari.

Mexanik ishlov berishda paydo bo`ladigan kesish kuchlari moslamalarga ta'sir qiladi.

Tokarlik dastgoqlarida tayyorlanma patronda, planshaybada, markazda o`rnatiladi va maqkamlanadi.

Nazorat uchun savollar:

1.Moslama nima.

2.Dastgoq moslamalarining xizmat vazifasi nimadan iborat.

3.Moslamalar tasnifini keltiring.

4.Qanday moslamalarga echib olinadigan moslamalar deyiladi.

5.Qanday moslamalarga universal moslamalar deyiladi.

6.Maxsus moslamalar nima.

7.Ixtisoslashtirilgan moslamalar maxsus moslamalardan nimasi bilan farq qiladi.

8.Asosiy dastgoq moslamasi nima.

9.Universal-yiqma moslamalar nima.

10.Maxsus-o`zgarmaydigan moslamalar nima bilan xarakterlanadi.

Tayanch iboralar:

Moslama, baza, bazalashtiruvchi yuza, maxsus moslama, universal moslama, ixtisoslashtirilgan moslama, yiqish birligi, standart detal, kesish kuchi/

2-MA`RUZA. Moslamalarning o`rnatish elementlari.

Ma`ruza rejasi:

1.Detalning kerakli qolatini o`zgarmas qilib ushlab turish zarurati.

2.O`rnatish elementlari.

3.Asosiy va yordamchi tayanchlar.

4.Tsilindrik yuzalar uchun tayanchlar.

5.O`rnatish tayanchlari.

6.Yo`naltiruvchi tayanchlar.

7.Tirgak tayanchi.

8.Yordamchi tayanchlarning turlari.

9.Rostlanuvchi tayanchlar.

10.O`rnatish prizmasi.

Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.: Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M.: Mashinastroenie, 1973.-344 s

3. Stanochnie prisposobleniya: Spravochnik, v 2-x tomax/ Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- Mashinostroenie, 1984,T.1.-592 s., T.2.-640 s.

Ishlov berilayotgan detal va kesuvchi asbob bir necha nisbiy erkinlik darajasiga ega. Masalan,tokarlik dastgoqida detal aylanma qarakat qiladi,kesuvchi asbob esa detalning o`qi va unga perpendikulyar bo`lgan yo`nalishda qarakat qiladi.Detal moslamaga nisbatan birorta qam erkinlik darajasiga ega bo`lmasligi kerak.

Detalning moslamadagi talab qilingan qolati va uni ishlov berish jarayonida o`zgarmas qilib saqlab turish va qisib turish elementlari yordamida amalga oshiriladi. Ishlov beriladigan detal o`rnatish jarayonida baza yuzalari bilan moslama yoki dastgoq stolining o`rnatish elementlariga tayanadi.O`rnatish elementlari esa tayanchlar deyiladi.

Tayanchlar, bajaradigan vazifasiga qarab ikki guruqga bo`linadi:

-asosiy;

-yordamchi.

Asosiylari oltita bo`lib, uchta o`rnatish, ikkita yo`naltiruvchi va bitta tiralish tayanchlardan tashкил topgan va ular detalning barcha erkinlik darajalarini yo`qotish uchun xizmat qiladi. Yordamchi tayanchlar esa detal o`rnatib maqkamlangandan keyin ishga tushadi va asosan xomaki operatsiyalar uchun xizmat qiladi.

Detalni yassi yuzalar bilan o`rnatish uchun tsilindrik yoki plastinkasimon tayanchlaр ishlatiladi.Tsilindrik tayanchlar - bo`rtiq, plastinkasimon esa yassi tayanch deyiladi.

Moslamalarda bo`rtiqlar katta bo`lmagan taranglik bilan, 6 kvalitet aniqlikda o`rnatiladi. Эgri pazli plastinkalar o`rnatilayotgan detal bilan uzluksiz kontakt bo`lishini ta`minlaydi.

Agar o`rnatilayotgan yuzada qo`yim bo`lsa va u keyingi operatsiyalarda kesib tashlansa, unda o`rnatiladigan yuzaning shakli, qo`yimi bir xil bo`lmasligi mumkin. Bunday tayanchlar sozlanadigan qilib yasalishi mumkin.

Yordamchi tayanchlar.

Amalda yordamchi tayanchlar ikki xil bo`ladi: o`zi o`rnatiladigan va keltiriladigan. O`zi o`rnatiladigan tayanchlar prujina yordamida o`rnatilib, vint bilan fiksatsiya qilinadi.

Tsilindrik detallar uchun tayanchlar.

Tsilindrik detallarni tashqi yuzasi bilan o`rnatish uchun prizma, ichki yuza bilan o`rnatish uchun tsilindrik yoki konus barmoqlar (palets) ishlatiladi.

Prizma chizmasida (7.rasm ) albatta quyidagi o`lchamlar bo`lishi kerak: M, T va D. D o`lchaм nominal qisoblanadi. M o`lcham belgilab olish va prizmaga xomaki ishlov berishda ishlatiladи.

T o`lcham batomom ishlov berishdan keyin nazorat qilishda ishlatiladi.D o`lcham berilgan, burchak aniq bo`lsa, M, N va boshqa o`lchamlar me`yor jadvallaridan foydalanib topiladi.T o`lcham esa qisoblanadi:

T = N + X = N +(0,5 D / sinq- 0,5 M / tg q ) =N + 0,5 /sinq (D-M cos q)

agar q =450 bo`lsa, T = N+0,707 D- 0,496 M;

q =600 bo`lsa, T = N+0,577 D- 0,287 M;

q =300 bo`lsa, T = N+ D- 0,866 M.

Nazorat uchun savollar:

1. Detalning kerakli qolatini o`zgarmas qilib ushlab turish zarurati nimadan kelib chiqadi?

2.Detalni o`rnatish elementi nimaq

3.Asosiy tayanch nimaq

4.Yordamchi tayanch nimaq

5.Tsilindrik yuzalar uchun qanday tayanchlar ishlatiladiq

6.Tekis yuzalar uchun qanday tayanchlar ishlatiladiq

7.O`rnatish tayanchi nimaq

8.Yo`naltiruvchi tayanch nimaq

9.Rostlanuvchi tayanchlar qanday tayanchlarq

10.Tirgak tayanchi nimaq

Tayanch iboralar:

Tayanch, asosiy tayanch, yordamchi tayanch, o`rnatish elementi,t iralish tayanchi, rostlanuvchan tayanch.

3- MA`RUZA. Tayyorlanmalarni maqkamlash va moslamalarning qisish qurilmasi.

Ma`ruza rejasi:

1.Moslamalarda qisish mexanizmlarining xizmat vazifasi.

2.qisish mexanizmlariga qo`yiladigan talablar

3.Moslamalarda ishlatiladigan kinematik juftlar.

4.Vintli qisish qurilmalari.

5.qisish gaykasi kallagining konstruktsiyalari.

6.Rezbali qisqichlarning asosiy ustunliklari va kamchiliklari.

7.Gayka kalitlarini tayyorlash uchun materiallar.

8.Vintli elementlar yordamida beradigan qisish kuchlarini aniqlash.

9.Rezbalardagi ishqalanish momentini aniqlash.

10.Maqkamlangan tizimning muvozanat sharti.

Adabiyotlar:

1.Anserov M.A. Prisposobleniya dlya metallorejushix stankov.-M.:Mashinastroenie,Leningradskoe otdelenie, 1975.-654 s.

2.Bolotin X.A.,Kostromin F.P.Stanochnie prisposobleniya.-M. : Mashinastroenie, 1973.-344 s

3.Stanochnie prisposobleniya:Spravochnik,V 2-x tomax/Pod red. B.N.Vardashkina i A.A.SHatilova.- M.: Mashinostroenie ,1984,T.1.-592 s :T.2-640 s.
Dastgoq moslamalari qisish mexanizmlarining xizmat vazifasi- ishlov berishda tayyorlanmaning titrashiga va siljishiga yo`l qo`ymaslik maqsadida ishonimli qilib maqkamlashdan iboratdir.

qisish mexanizmlariga qo`yiladigan asosiy talablar shundan iboratki, maqkamlash kuchlarи qisish kuchlariga mos bo`lishi, ba'zi qollarda (konsol qilib maqkamlangan oqir tayyorlanmalar uchun ) tayyorlanmaning oqirlik kuchi qam qisobga olingan bo`lishi kerak. Xuddi shunday, tayyorlanmalarning tez aylanadigan, aylanish yo`nalishini o`zgartiradigan va zarb bilan tormoz qilinadigan qollarda inertsiya kuchiga mos bo`lishi kerak. Bundan tashqari quyidagi umumiy talablarga qam javob berishi kerak:

--yordamchi vaqtning kam bo`lishi, ish unumdorligining oshishini ta'minlash;

--ishlov berish aniqligini oshirish;

--muqim detallarining mustaqkamligi va eyilishga chidamliligi yuqori bo`lishi kerak:

--qisish mexanizmining konstruktsiyasi ishlatish, ta'mirlash va xizmat ko`rsatish uchun qulay bo`liши kerak.

Dastgoq moslamalarida vintli, ponali va ekstsentrikli o`zi tormozlanuvchi kinematik juftlar keng ishlatiladi.

Vintli qisish qurilmalarining keng ishlatilishi ularning universalligi va ishda ishonchliligi bilaн izoqlanadi.

To`qri konstruktsiyalangan oddiy vintli qisish mexanizmi vint 3-dan tashqari (14.Rasm ) yo`naltiruvchi rezbali vtulka 2, to`xtatkich 5, gayka uchi 1va dastali yoki kallakli gayka 4 dan tashkil topadi.

Gayka uchi 1qisish mexanizmi bilan ishlov berilayotgan detalning kontakt sirtini oshirish uchун xizmat qiladi. Bunda detalga bosim ancha kamayib, uning ezilish deformatsiyasi ancha pasayadi. Bundan tashqari gayka uchi o`q bo`yicha qarakat qilganligi uchun detalda ishqalanish momenti qosil bo`lmaydi va detal aylanib ketmaydi.

Gayka uchlarining konstruktsiyalari qar xil bo`lib, vintlarning mustaqkamligini ta'minlab berishi kerak.Uchlarning konstruktsiyalari mustaqkamligi bilan bir-biridan farq qiladi. Bunda bo`yinchaninг diametri vintni rezbali qismining ichki diametriga yoki tashqi diametriga teng bo`lishi mumkin.Taqlil qilingan vint uchi konstruktsiyasi uning sferik qismiga erkin kiydiriladi va maxsus vint bilan to`xtatib turiladi.

Vintlar va uchlarni tayyorlashda issiqlik bilan ishlov berib, uning qattiqligini NRS 35-40 dan kam qilmaslik kerak.

Yo`naltiruvchi vtulkasi bo`lgan uchlar uglerodli konstruktsion po`latlardan, toblanmasdan (NV 300-350) tayyorlanadi.

Almashinuvchi vtulkalarning ishlatilishi bevosita moslamaning tanasida rezba kesish zaruratini bartaraf qiladi.CHo`yan tanada kesilgan rezbalar esa tez ishdan chiqadi. Bu qolda detalni ishonimli qilib mstaqkamlash uchun kuchni ancha oshirishga to`qri keladi.

Vintlarning boshqarish dastasi qar xil konstruktsiyali, echib olinadigan kallak ko`rinishidа bajariladi.

Ishchining toliqish darajasi u yoki bu kallakni ishlatganda maxsus moslama bilan aniqlanadi. Vintlarning dastalari o`ng tomonda gorizontal joylashganda ishchining eng kam toliqishi va oldinda gorizantal joylashganda eng ko`p toliqishi aniqlangan.Kallaklarni ishlatish noqulay bo`lganda gayka kalitlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Gayka kalitlarini tayyorlash uchun kam uglerodli 10 yoki 20 markali po`latlar tsementatsiya qilinib, ishchi yuzasining qattaqligi NRS 50-55 gacha etkazilib foydalaniladi.

Rezbali qisqichlarning kamchiligi gabaritlarining kattaligi, qarakat qilishining tezkor emasligi, qisish kuchining doimiy emasligi va ishchining tez toliqishidir.

Vintli elementlar yordamida beradigan kuchlarni aniqlash. Kalitning dastasiga qo`yilgan kuch gayka - vintdagi ishqalanish kuchini va gaykaninig tayanch yuzasidagi ishqalanishni engish uchun sarf bo`ladi.

M1= P,L ,

bu erda R-gayka kalitining dastasiga qo`yilgan kuch; L-kalitning qisoblangan uzunligi. Rezbadagi ishqalanish momenti quyidagi ifodadan aniqlanadi.

M2 = Wdu / 2 q tg(q +r1 )

bu erda W - o`q yo`nalishidagi kuch, du - rezbaning o`rta diametri; q - rezbaning ko`tarilish burchagi; r1 = arctg f / cos f - rezbaning keltirilgan ishqalanish burchagi; f -ishqalanish koeffitsienti; q -rezbaning burchak profili. Gaykaning tayanch yuzasidagi ishqalanish momenti quyidagicha aniqlanadi.
M3 = W f1/3q D3 - D30 / D2 -D20 ,

f1 -gaykaning tayanch yuzasidagi ishqalanish koeffitsienti; D- gayka tayanch yuzasiningeng katta diametri; D0 - shaybadagi bolt uchun teshikning diametri.

Maqkamlash tizimining muvozanat shartidan

M1= M2+ M3

PL= W[ du / 2 q tg(q +r1 ) + f1/3q D3 - D30 / D2 -D20 ]

Agar bu erdan D q D q K va K3-1 q 3 (K2-1) = q deb qabul qilsak,

W = PL / rytg (q + p1 ) + f q q D0 bu erda ry = dy q 2

Agar gaykaning tagiga shaybaning o`rniga tirgak sharikopodshipnigini joylashtirsak qisob formulasi quyidagicha bo`ladi

W = PL / rytg (q + p1 )

Nazorat uchun savollar:

1. qisish mexanizmining vazifasi nimadan iboratq

2. qisish mexanizmiga qanday talablar qo`yiladiq

3. qisish mexanizmida ishlatiladigan kinematik juftlarni ayting q

4. Vintli qisish qurilmalariningafzalliklari nimalardan iboratq

5. Vintli qisish qurilmalarining kamchiliklari nimalardan iboratq

6. Gayka kalitlari tayyorlash uchun ishlatiladigan materiallar nimalar q

7. Gayka kalitlari tayyorlanadigan materiallarga qanday talablar qo`yiladiq

8. Vintli mexanizmlarda qisish kuchi qanday aniqlanadiq

9. Vintli mexanizmlarda ishqalanish momenti qanday aniqlanadiq

10.qisish mexanizmining dastasi qanday joylashgan bo`lishi kerakq

Tayanch iboralar:

qisish mexanizmi,vintli qisish qurilmasi, gayka kalitlari, mexanizm dastasi, qisish kuchi, ishqalanish momenti, deformatsiya, ezilish deformatsiyasi, kinematik juft.