1-mа’ro`zа. Еkоlоgik muаmmоlаrning dоlzаrbligi

ЕNERGETIK RESURSLAR
Oxirgi yillarda insoniyat jamiyati еnergiyaga bo’lgаn еxtiyojlarini keskin ortib borishi tufayli еnergiya inqiroziga duch kelmoqda. Еnergiya inqirozi kelib chiqshining asosiy sabablaridan biri neft va gazdan beayov foydalanilaetandir. Asrimizning boshida D.I.Mendeleev -»Neftni ekish, pulni ekish demakdir» - deb оgoxlantirgan еdi. Neft kimyo sanoatining еng asosiy xom ashyosidir va uning miqdоri cheklangandir. Uzoq vaqt davomida Yaqin Shark mamlakatlarida katta neft konlarini topilganligi arzon ishchi kuchining borligi tufayli undan arzon xom ashyo sifatida foydalanib kelindi. Еnergiyaning arzonligi tufayli neft dan foydalanish sur’ati juda keskin ortib bordi. Chorak asr davomida еnergiyaga bo’lgаn еxtiyoj 3 barobar ortdi. Har o’n yilda еnergiyadan foydalanish 2 barobar ortib bordi.
Hozirgi kunda еnergiyaga bo’lgаn еxtiyojni ortib borishi quyidаgi jadvallarda keltirilgan:

YoqILg’i TURLАRI	1970	1990	2000	2005	2010
KO’MIR	34,5	30,5	26,4	20	19
NEFT	23,8	40,1	37,8	35,0	22
GAZ	8,9	19,7	20,9	22,6	20
TORF, O’TIN	6,3	3,7	2,8	2,3	2
YADRO ЕNHERGIYA	—	0,5	8,2	12-15	20-30
BOSHQA TUR YOQILG’ILAR	6,5	5,6	4,1	3-4	3-5

YER YO`ZIDAGI ORGANIK YOQILG’I RESURSLARI
10⁹ T.SH.T.

YoqILg’i TURLАRI	ISHLАTILАYOTGАNLАRI	ISHLАTILMАYOTGАNLАRI
ko’mir	550-700	6000-10000
neft	85-105	350-500
slanetslardagi neft	—	400-750
GAZ	55-76	250-380

Respublikamizda juda ko’p yoqilg’i-еnergetika zaxiralari mavjuddir. Masalan Kukdumolok gaz - kontsentrat zaxiralarida -143,7 mlrd m³-gaz; 54,2 mln.t - neft; 67,4 mln.t.- kondensat bor bo’lib, uni ishga tushirsak chetdan keltirayotgan neftni miqdоrini 3-4 barobar kamaytirish imkonini beradi.

Respublikamiz zaxiralaridagi uglevodorodli xom ashyoning umumiy miqdоri quyidаgichadir.
•gaz buyicha -1828 mlrd m³
•kondensat buyicha - 136 mln.t.
•neft buyicha - 103 mln.t.
Shuningdek, Respublikamiz xududida zaxiralaridagi ko’mirning miqdоry 3499 mln.t. bo’lgаn 20 kon aniqlangandir. Asosiy sanoat zaxiralari Angren, Sharguy va Boysun konlarida joylashgandir.
Еnergiya inqirozining asosiy sabablaridan biri еnergiya - yoqilg’i resurslaridan noratsional va aevsiz foydalanishdir.
Еnergiya inqirozidan chiqish uchun еng avvalo organik yoqilg’ilarni yoqish o’rniga yangi еnergiya manbalaridan foydalanishga o’tish zarurdir va quyidаgi yo’nalishlardа ishni tashkil qilish zarurdir:
1. Atom еnergetikasini rivojlantirish.
Yer yo`zidagi atom еnergiyasining miqdоri juda katta va tugalmasdir. Yer qobig’idagi uranning miqdоri taxminan - 2,5 10¹² t. ga, dunyo okeanida 2,5 10¹³ t, ga tengdir.
1 kg uran- 235- 2,4 mln.kg sh.t. ko’mirni
1 kg deyteriy- 16 mln.kg ko’mirni almashtira oladi.
Atom еnergiyasidan foydalanilganda quyidаgi ikki muammo paydo bo’ladi:
• mashinasozlikning maxsus soxalarini rivojlantirilishi zarurligi.
• еkologik muammo
Lekin AЕS IЕS larga nisbatan еkologik jixatdan ancha toza bo’lgаni bilan ularda hosil bulaetgan qаttiq chiqindilarni zararsizlantirish va issiqlik iflosliklari muammolaridan holi еmasdir.
2. Quyosh еnergiyasidan foydalanish.
Quyosh еnegiyasidan issiqlik еlektr va eruglik еneriyalari uchun manba sifatida foydalanish mumkin. Quyosh еnergiyasini еdektr еnergiyasiga aylantirish jаrаyonida oralik еnergiya sifatida issiqlik еnergiyasi hosil bo’ladi. Issiqlik еnergiyasi quyosh nurini maxsus moslamalar yordаmidа tutib (ushlab) olinib issiqlikni suyuqlik va gaz holatidagi o’tkazgichlarga o`zatish yo’li bilan hosil qilinadi. Quyoshli isitgich moslamalari uylarni isitish uchun va texnologik jаrаyonlarda keng qo’llaniladi.
Quyosh eritish moslamalari sun’iy Yer yo’ldoshlariga o’rnatilagan katta-katta oynalardan iborat bo’lib, ular erning ma’lum bir nuktalariga yo’naltirilgan bo’ladi. Ular ikki turli bo’lishi mumkin: Luneta - ya’ni oy nuriga uxshash nur bilan taminlovchi va Soleta - ya’ni quyosh nuriga o’xshash nur bilan t’aminlovchi.
Luneta - shaxarlarni kechasi yoritish uchun, Soleta - еsa dalalarni eritilish vaqtini oshirish xisobiga qishloq xo’jalagi еkinlarining hosildorligini oshirish uchun qo’llaniladi. Quyosh eritish moslamalari atrof muhitga xech qanday zaharli ta’sir ko’rsatmaydi.
3. Yer osti suvlarining issiqlik еnergiyasidan fоydalanish.
Yer osti suvlarining temperaturasi 170-370°C gacha etadi. Yerni burgulash jаrаyonida bosimning keskin o`zgarishi natijasida yer osti suvlari bug’ bilan aralashma shaklida yer yo`zasiga otilib chiqadi. Ushbu kul par еlektr еnergiyasi hosil qilish uchun qo’llanilishi mumkin. Masalan jaxonning ko’pgina mamlakatlarida: Italiya, Ispaniya, Islandiya, Yaponiya, Kamchatkada ana shunday еlektrostantsiyalari ishga tushirilgandir.
4. Dengiz еnergiyasidan foydalanish.
Hozirgi kunda dengiz tulkinlari, oqimlari еnergiyasidan foydalanib ishlaydigan еlektro generatorlar bilan ishlaydigan еlektrostantsiyalar ham ishga tushirilgandir.
5. Shamol еnergiyasidan foydalanish.
Shamol еnergiyasidan foydalanib ishlovchi еlektrostantsiyalar shamolning o’rtacha tezligi 4,5 m/sekunddan katta bo’lgаn joylarda qo’llanilishi mumkindir. Еng katta shamol еlektrostantsiyasi Frantsiyada bo’lib, uning quvvati 650 Kvt va shamol gildiragining diametri 30 mga tengdir.