1. Marketing tizimi xaqida tushuncha. Tarmoq marketinglari. O‘zbekistonda marketing faoliyatini tashkil etish

5. Marketing byudjetini tuzish
Marketing byudjeti rejalashtiriladigan daromadlar va xarajatlar asosida resurslarni taqsimlash va nazoratni amalga oshirishga doir to‘g‘ri qarorlar qabul qilish maqsadida turli tovar va iste’molchilar guruhlari (maqsadli bozorlar)ga nisbatan ishlab chiqiladi. Odatda, marketing byudjetini tuzishda ikkita yondashuv qo‘llaniladi: birinchisi — «maqsadli foyda asosida rejalashtirish» va ikkinchisi — «foydani optimallashtirish asosida» deb nomlanadi.
Birinchi holda marketing byudjetini ishlab chiqish quyidagi ketma-ketlikka ega:
 bozor sig‘imining istiqbolini belgilash;
 korxonaning bozor ulushi istiqbolini belgilash;
 sotilishlar hajmini belgilash, narxlarni o‘rnatish;
 sotilishlardan daromadlar;
 doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar, shu jumladan, marketing xarajatlari;
 maqsadli foyda summasi;
 yalpi foyda;
 marketing xarajatlari.
YAlpi foydadan o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar, shuningdek, maqsadli foydaning qiymati chegariladi. SHunday qilib, marketing xarajatlari belgilanadi. SHundan keyin marketing xarajatlari marketing-miksning alohida elementlari bo‘yicha detallashtiriladi. Ikkinchi holda muayyan vaqt oralig‘ida, turli xarajatlarga, marketing-miksning bitta ѐki bir nechta elementlariga nisbatan sotish hajmining istiqbolli baholari aniqlanadi. Prognoz statistik, eksperimental va ekspertli usullar asosida baholanadi.
Marketingning gapotetik byudjeti 6.4-jadvalda keltiriladi, unda firmaning iqtisodiy faoliyati ko‘rsatkichlari bilan bog‘liq bo‘lgan marketing xarajatlari -moddalari sanab o‘tilgan. Bu esa olib borilaѐtgan marketing ishining nisbiy samaradorligi to‘g‘risida so‘z yuritishga ѐrdam beradi.
4-jadval
Korxona marketingi byudjetining gipotetik misoli

Ko‘rsatkichlar	Xarajatlar	%
1. Sotishdan yalpi daromad (tushum) (bir yilga prognoz)	5000	100
2. Ehtimoli bo‘lgan ishlab chiqarish xarajatlari	1800	36
3. Marketing xarajatlari, jami	1000	20
SHu jumladan:
Reklama	130
Sotishni tashkil qilish	150
Mahsulotni siljitish xarajatlari	25
Taqsimlash, iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish	300
O‘rash	40
Texnik xizmat ko‘rsatish qiymati	30
Marketing xizmati bo‘limi xodimlari va rahbarlarining ish haqi	45
Iste’molchilarga beriladigan kreditlarning miqdori	220
Axborotning qiymati	60
4. Foyda [1 s. (2s. + Zs.)]	2200	44

SHu bilan birga marketing byudjetini tuzish bozorda faoliyat yuritishning maqsadlari va strategiyalari o‘rtasida ustuvor yo‘nalishlarni belgilash, resurslarni taqsimlash sohasida aniq qarorlar qabul qilish, samarali nazoratni amalga oshirishga imkon beradi.

Marketing byudjetini ishlab chiqish jaraѐnida marketing kompleksining har bir komponenti bo‘yicha maqsadga erishish uchun harakatlar dasturi va kadrlar ta’minoti eng muhim bo‘lib hisoblanadi. Harakatlar dasturi — bu faoliyatni amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan hamma marketing tadbirlarini ijro etuvchilar dasturning o‘rtasida funksiyalarni taqsimlagan holda tasvirlaydigan hujjatdir.
Tabiiyki, marketing xarajatlarining hajmi va strukturasi korxona faoliyatining miqѐsi va uning bozordagi holatiga bevosita bog‘liq. YAngi tovarlarni chiqarish, kengayish ѐki yangi sotish bozorlarini o‘zlashtirish, keskin oshib boraѐtgan raqobat, korxona nufuzini oshirish zaruriyati xarajatlarning ko‘payishiga olib keladi.
«Qat’iy belgilangan foiz» usuli sotilish (tushum)ning o‘tgan davrdagi hajmidan farq qiladigan muayyan ulushga asoslanadi. Bu usul dastavval o‘zining soddaligi bilan farqlanadi va shu sababli ko‘proq kichik korxonalar va yakkalangan bo‘linmalar, filiallar va shu’ba korxonalar faoliyat yuritadigan tadbirkorlik sohasida keng qo‘llanilishi mumkin. Bu usulning asosiy kamchiligi shundan iboratki, marketingning rivojlanishi korxonaning ilgarigi yutuqlariga bog‘liq bo‘lib qoladi (sotilishlar hajmi kamayishi bilan marketingga ajratmalar ham shunga muvofiq kamayib boradi). «Imkoniyatlardan kelib chiqib» moliyalashtirish asosan iste’molchilarga emas, ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan korxonalar tomonidan qo‘llanadi. Mazkur holda marketing tadbirlariga mablag‘larni ajratish barcha ishlab chiqarish talablari qondirilgandan keyin amalga oshirilishi mumkin. YA’ni bu erda moliyalashtirishning «koldiq» usuli va undan kelib chiqadigan sub’ektivizm va tasodifiylik omillari ko‘rinib turibdi.
«Maqsad-vazifa» usuli boshqa usullardan farqli ravishda marketing tadbirlarini korxona ishining aniq, maqsadlari bilan bog‘lash zaruriyatini nazarda tutadi. Bu esa marketing xarajatlari korxona o‘z maqsadi sari borishda olishi kerak bo‘lgan manfaatlari bilan o‘lchanishi kerakligini bildiradi. Bu usulni qo‘llash marketing umumiy maqsadlarining vaqt oraliqlari bo‘yicha tez-tez takrorlanadigan, marketing qurollarining muayyan to‘plamidan foydalanadigan kichik maqsadlarga bo‘linishini nazarda tutadi.