1-laboratoriyaishi 0‘tkazgichlarning xossalarinianiqlash

1-LABORATORIYAISHI 0‘TKAZGICHLARNING XOSSALARINIANIQLASH
Ishdan maqsad: O‘tkazgichlaming xossalarini o‘rganish va ulaming solishtirma elektr qarshiligini aniqlash
Nazariy qism
E lektr toki o‘tkazgichlari sifatida ham qattiq jismlar, ham suyuqliklar qoilanilishi mumkin. Elektrotexnikada o‘tkazgichlar sifatida asosan metallar va qotishmalar ishlatiladi
Metallarning klassik elektron nazariyasi qattiq o‘tkazgichni kristall panjara tugunlarida joylashgan musbat zaiyadlangan ionlar, hamda ulaming ichida joylashgan erkinelektronlardan tashkil topgan elektron gaz ko‘rinishida tasvirlaydi. Erkin xolatda metallning har bir atomidan bir yoki ikki elektron o‘tib turadi
Agar metall o‘tkazgichni elektr maydonga joylashtirilsa, maydon ta’sirida tartibsiz harakatlanayotgan erkin elektronlar maydon kuchlanganligi yo‘nalishiga qarama- qarshi yo‘nalishda tartibli harakatlana boshlaydilar
0
‘tkazgichlaming asosiy xarakteristikasi bo‘lib ulaming solishtirma elektr qarshiligi hisoblanadi
Bu yerda m — elektron massasi, U_T metallda erkin elektronlar issiqlik harakatining o‘rtacha tezligi, q -elektron zaryadi, n_o- metall hajm birligidagi erkin
e lektronlar (konsentrasiyasi), λ - panjara tugunlarining ikkita o‘zaro urilishlarb oralig’lida elektron erkin yugurish o‘rtacha uzunligi.Barcha metallarning o‘rtacha tezligi U_T ni o‘zgarmas deb hisoblash mumkin. Elektronlaming konsentrasiyasi metall tabiatiga ham unchalik bog’liq emas, shu sababli 0‘tkazgichlaming solishtirma qarshiligi asosan elektron erkin yugurish o‘rtacha uzunligiga bog’liq bo‘ladi. Sof metallar asosan to‘g‘ri kristall panjaraga egadirlar. Shuning uchun ularda A ancha katta va P kichik qiymatlarga ega. Normal temperaturada sof metallarda P ning qiymati 0,05 mkOm*mdan oshmaydi.
M etalldagi kiritmalar uning kristall panjarasini buzadilar va solishtirma qarshilikning kuchli o‘zgarishiga olib keladilar. Normal temperaturada qotishmalaming P qiymati 0,3 mkOm« mdan kam emas. Asosiy metall bilan kiritma qattiq eritma, mexanik qorishma yoki u bilan kimyoviy o‘zaro ta’sirga kirib, inter metall birikma hosil qilishi mumkin

1.1-rasm. Solishtirma qarshilikning Ni va Cu tarkibli qotishma qattiq eritmasiga bogiiqligi
Ionlari deyarli bir xil geometrik o‘lchamlarga ega bo‘lgan metallaming aralashmalari qattiq eritma hosil qiladi. Misol ta’riqasida 1.1-rasmda solishtirma qarshilikning Ni va Cu tarkibli qotishma qattiq eritmasiga bog‘lliqligi keltirilgan
A gar qotishma ionlarining chiziqli o‘lchamlari bir biridagi kuchli ravishda farqlansa, u holda mexanik aralashma hosil bo‘ladi. Solishtirma qarshilikning Fe va Cu mexanik aralashmasiga bogMliqligi 1.2- rasmda keltirilgan




1.2-rasm. Solishtirma qarshilikning Fe va Cu mexanik Aralashmasiga bog‘lliqligi
Intermetall birikmalarda solishtirma qarshilik egri chizig‘11 murakkab zinasimon ko‘rinishga ega bo‘ladi, chunki aralashma tarkibidagi tashkil etuvchilaming foiziga bog‘lliq ravishda turli birikmalar hosil bo‘ladi. Masalan, Zn va Mg lar 50 % dan bo‘lganda MgZn, Zn 60 % va Mg 40 % boiganda MgZn₃ va h.z
Ishni bajarish bo‘yicha tavsiyalar
Xona temperaturas ida turli o‘tkazgichlami solishtirma elektr qarshiligini aniqiash
0‘tkazgichlarning qarshiligi ularning shakli va o‘lchamlariga bog'lliq boladi. Agar o‘tkazgichlar o‘zgarmas ko‘ndalang kesimli silindr (sim) shaklida boisa, bu bog‘liqlik juda sodda ko‘rinishga ega bo'ladi. U holda


0‘qituvchi tomonidan berilgan o‘tkazgichning uzunligi chizg‘ich, o‘tkazgich diametri esa mikrometr yordamida o‘lchanadi. MKMV turli qarshiliklar ko‘prigi yordamida bu o‘tkazgichlami qarshiligi o‘lchanadi
S olishtirma qarshilik quyidagi formula yordamida aniqlanadi



bu yerda R- o‘tkazgich qarshiligi (Om);
5- o‘tkazgich ko‘ndalang kesim yuzasi (mm²);