1 Laboratoriya mashg‘uloti. Radiochastotalarning tasniflanishi o‘rganish Ishdan maqsad: Radio to‘lqinlarni diapazonlarga ajiralishini o‘rganish. Nazariy qism

Xisobot ma’zmuni
Talaba xar xil adabiyot manbalaridan turli mobil aloqa tizimlari antenna – fider traktlari tavsifi xaqida xisobot tayyorlaydi.

Laboratoriya mashg‘uloti-4.
Simsiz aloqa tarmoqlarin parametrlarini o’rganish
Ishdan maqsad:
.
Nazorat savollari

1. 
   Analog mobil standartlarga qanday standartlar kiradi?
   
2. 
   Raqamli mobil standartlarga qanday standartlar kiradi?
   
3. 
   1 va 2 avlod mobil aloqasi haqida tushuncha bering.
   
4. 
   3 va 4 avlod mobil aloqasi haqida tushuncha bering.
   
5. 
   5 avlod mobil aloqasi haqida tushuncha bering.
   

Hisobot mazmuni
Talabalar yuqorida keltirilgan nazariy ma’lumotlarni o‘qib o‘rganib qisqacha xullosa va nazorat savollariga yozma ravishda javoblar yozib hisobot tayorlaydilar.

Laboratoriya mashg‘uloti-5.
2G tarmoqlarining parametrlarini tadqiq qilish
Ishdan maqsad: 2G avlod mobil aloqasini o’rganish
.
Raqamli sotali aloqa tizimlarining ilk loyihalari o‘tgan asrning 90-yillari boshlarida paydo bo‘la boshladi. Bunday tizimlarning oldingi analog tizimlardan ikki prinsipial farqi bor edi:

• 
  analog tizimlardagi kabi kanallarni chastota bo‘yicha taqsimlash (FDMA) usuli o‘rniga vaqt bo‘yicha taqsimlash (TDMA) hamda kodlar bo‘yicha taqsimlash (CDMA) usullari bilan birga modulyatsiyaning spektral samarador usullarini ishlatish;
  
• 
  ovoz va ma’lumot uzatishni integratsiyalash bilan birgalikda ma’lumotlarni shifrlash (mahfiylashtirish) hisobiga foydalanuvchilarga keng turdagi xizmatlar spektrini taqdim etish imkoniyatining mavjudligi.
  

Biroq raqamli tizimlarga o‘tish oson bo‘lmadi. Masalan, AQShda AMPS analog standarti o‘z vaqtida juda keng tarqalgan va uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqamli tizim bilan almashtirishni imkoniyati amalda deyarli mavjud emas edi. Ushbu muammo bir chastota diapazonida ikki tizimning aralash holda ishlashini ta’minlaydigan ikki rejimli analog-raqam tizimini ishlab chiqish orqali hal qilindi. Mazkur standart bo‘yicha ishlar 1988 yilda boshlanib, 1992 yilda tugatildi va standart D-AMPS nomini (Digital – ingl. ―raqamli‖ old qo‘shimchasi bilan) ѐki IS-54 belgisini oldi. Standartning amalda ishlatilishi 1993 yilda boshlandi.

Yevropada ham ko‘plab bir-biriga mos bo‘lmagan analog standartlarning mavjudligi tufayli ahvol qiyinlashdi. Bu yerda vaziyatdan chiqishning yagona yechimi umumiy Yevropa standarti - GSM (GSM-900, 900MGs diapazoni) ning ishlab chiqilishi bo‘ldi. Standart ustida ishlar 1982 yili boshlandi va 1987 yilga kelib, standartning barcha asosiy xarakteristikalari aniqlab olindi
1988 yilda esa standartning asosiy hujjatlari qabul qilindi. GSM-900 ning amalda qo‘llanilishi 1991 yildan boshlandi.
Texnik xarakteristikalari bo‘yicha D-AMPS tizimiga o‘xshash raqamli standartning yana bir turi Yaponiyada 1993 yilda yaratildi. Dastlab u JDC (ingl. Japan Digital Cellular - ―Yaponiya raqamli sotali aloqasi) nomi bilan, keyinchalik, 1994 yildan boshlab esa PDC (ingl. Personal Digital Cellular - ―Personal raqamli sotali aloqa‖) nomi bilan tanildi (2.2-jadvalga qarang).

Mobil aloqa raqamli tizimlarining rivojlanishi bu bilan to‘xtab qolgani yo‘q. D-AMPS standarti kanallarni boshqarishning yangi usullari yaratilishi hisobiga yanada takomillashib bordi. Gap shundaki, IS-54ning raqamli versiyasi analog AMPS standartining kanallarni boshqarish tuzilmasini o‘zida saqlab qolgan, bu esa, o‘z navbatida, tizimning imkoniyatlarini cheklab qo‘yar edi. Raqamli kanallarni boshqarishning yangi usuli standartning IS-136 versiyasida (standartning tijorat nomlanishi - TDMA) kiritildi. Ushbu versiya 1994 yilda ishlab chiqildi va 1996 yildan boshlab ishlatila boshladi. Bunda TDMA standartining AMPS/D-AMPS standartlari bilan moslashuvi saqlab qolindi, ammo boshqarish kanali sig‘imi oshirildi hamda tizimning funksional imkoniyatlari sezilarli darajada kengaytirildi.

GSM standarti texnik takomillashtirishni davom ettirib, (ketma-ket kiritilgan 1, 2 va 2+ fazalar) 1989 yilda yangi 1800MGs chastota diapazonini o‘zlashtira boshladi. GSM-1800 tizimining avvalgi GSM-900 tizimidan farqi ko‘proq texnik jihatdan emas, balki texnik yechimlar asosidagi marketing yutuqlaridan iborat edi, ya’ni kichik o‘lchamli yacheykalar (sotalar) bilan birgalikda, kengroq diapazondagi ishchi chastotalar polosasida ishlash natijasida anchagina katta sig‘imli sotali tarmoqlar qurish imkoniyatini berdi. Nisbatan ixcham (kompakt), yengil, qulay va arzon abonent terminallarini ishlab chiqish natijasida mobil aloqa tizimidan foydalanish ommaviy tus olishiga erishildi. GSM-1800 standarti (asosan GSM-900 standartiga qo‘shimchalar ko‘rinishda) 1990-91 yillarda Yevropada ishlab chiqildi va DCS-1800 (ingl. Digital Cellular System- ―Raqamli sotali aloqa tizimi‖) nomini oldi. Standart dastlab (1993 yillarda) PCN (ingl. Personal Communication Network - ―Personal aloqa tarmog‘i‖) nomi bilan ham yuritildi. Keyinchalik esa (1996 yilda) standartni GSM-1800 deb nomlash to‘g‘risida qaror qabul qilindi.
GSM tarmoqlarining rivojlanish yo‘lidagi asosiy qadami – bu bir necha kanal intervallarini (taym-slotlarni) birlashtirish hisobiga ma’lumot uzatish tezligini oshirish imkonini beradigan - HSCSD (ingl. High Speed Circuit Switch Data - kanal kommutatsiyasi hisobiga yuqori tezlikda ma’lumot uzatish) sxemasining kiritilishi bo‘ldi. Taym-slotlarni birlashtirish natijasida 19,2 (9,6x2) va 28,8 (14,4x2) kbit/sek tezliklarga erishish mumkin bo‘ldi. Bunda tarmoq tuzilmasi va apparat qismiga emas, balki protokollarni qo‘llab-quvvatlaydigan dasturiy vositalargagina tegishli o‘zgartirishlar kiritish yetarli bo‘ldi. Yuqoriroq tezliklargaerishish uchun esa (masalan, 9,6x4=38,4kbit/sek) abonent uskunalarining apparat qismini modernizatsiya qilish talab qilinardi.
Shunisi ajablanarliki, AQShda 1800MGs diapazoni boshqa foydalanuvchilar bilan band bo‘lsa-da, lekin 1900MGs diapazonida bo‘sh polosalar topildi va bu diapazon Amerikada ―Personal aloqa tizimlari diapazoni‖ (ingl. Personal Communications System - PCS) nomini oldi. ―Sotali aloqa diapazoni‖ nomi esa (ingl. Sellular Band) 800MGs diapazonida qoldirildi. 1900MGs diapazonini o‘zlashtirish 1995 yilning oxirlarida boshlandi va bu diapazonda TDMA (IS-136) standartining ishlashi ko‘zda tutildi (bu davrga kelib, AMPSning shu diapazondagi analog versiyasi ishlatilmas edi). GSM standartining ushbu versiyasi (‖Amerika‖ GSM-1900 ѐki IS-661 standarti) 1997 yilda ishga tushirildi.
Yaponiyada ham personal aloqa yo‘nalishida keskin burilish sodir bo‘ldi, bu yerda 1800MGs diapazonidagi PHS (ingl. Personal Handyphone System - ―Personal qo‘l telefoni tizimi‖) standarti 1991-1992 yillarda ishlab chiqilib, 1995 yildan boshlab keng foydalanishga topshirildi.
Yuqorida sanab o‘tilgan barcha ikkinchi avlod raqamli tizimlari kanallarni vaqt bo‘yicha taqsimlash (TDMA) usuliga asoslangan edi. Biroq 1992-1993 yillardaѐq, AQShda Qualcomm kompaniyasi tomonidan kanallarni kodli taqsimlash (CDMA) usuli asosidagi standart ishlab chiqildi va ishlatish uchun tavsiya qilindi. Standart cdmaOne nomini hamda IS-95 belgisini oldi. Standart dastlab, 800MGs diapazonida foydalanish uchun mo‘ljallangan edi. 1995-1996 yillar davomida cdmaOne asosidagi tarmoqlar AQSh, Gonkong va Janubiy Koreyada ishlatila boshladi. Shu bilan bir vaqtda AQShda bu standartning 1900MGs diapazoniga mo‘ljallangan versiyasi ham ishlatila boshladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, 2-avlod tizimlari ham bir-birlari bilan o‘zaro moslashmagan edi. Jahonning uch yirik mintaqasining har birida - Shimoliy Amerika, Yevropa va Osiѐda turli texnologiyalar va birinchi avlod analog tizimlaridan ikkinchi avlodga o‘tishning turli yo‘llaridan foydalanilaѐtgan edi. Bundan tashqari, har bir mintaqa ichidagi ayrim davlatlar ham xarakatdagi radioaloqa tizimlarini yaratish va joriy etishga turlicha ѐndashaѐtgan edilar. Shunga qaramay, ikkinchi avlod raqamli tizimlari oldida turgan asosiy masala - ommaviy ravishda ovozli aloqa va past tezlikda ma’lumot uzatish xizmatlarini taqdim etishga erishilgan edi
GSM standartida vaqt bo‘yicha taqsimlangan ruhsat (TDMA) qabul qilingan. Vaqt kadrlarini umumiy tuzilishi 4-rasmda ko‘rsatilgan.

4-rasm. Vaqt kadrni umumiy tuzilishi.
TDMA da ketma-ketlikning davr uzunligi giperkadr deyiladi va u T_g = 3 soat 28 min. 53 s 760 ms (12533,76 s) ga teng.
Giperkadr davomiyligi T_s = 12533,76/2048 = 6,12 s 2048 ta superkadrga bo‘linadi.
Superkadr multikadrlarga bo‘linadi. GSM standartida ikki xil turdagi multikadrlar qo‘llaniladi:
1) multikadrni 26-pozitsiyali TDMA kadr;
2) multikadrni 51-pozitsiyali TDMA kadr.
Multikadrlar davomiyligi quyidagilarga teng:
1) T_m = 6120/26 = 235,385 ms;
2) T_m = 6120/51 = 120 ms.
Har bir TDMA kadrning davomiyligi quyidagiga teng:
T_k = 120/26 = 235,385 /51 = 4,615 (60/13 ms).
TDMA da har bir kadr 0 dan Nf_max gacha o‘zining tartib raqamiga ega, bunda Nf_max = (26´51´2048) -1 = 2715647.
Giperkadr davomiyligini kattaligi (2715647 kadr) qo‘llanilayotgan jarayon, kadr raqami NF kirish parametri sifatida ishlatilayotgan kriptografik himoya talabi bilan tushuntiriladi.
O‘z navbatida har bir TDMA kadr 8 ta vaqt pozitsiyalariga bo‘linadi, ularning davomiyligi quyidagiga teng:
To = 60/13 : 8 = 576,9 mks (15/26 ms).
Har bir vaqt pozitsiyasi TN 0 dan 7 gacha raqam bilan belgilanadi. Bu vaqt pozitsiyalari davomida nutq xabariga yoki ma’lumotga mos keladigan raqamli axborot oqimi bilan tashuvchining modulyatsiyasi amalga oshiriladi.
GSM standartida raqamli oqimi vaqt pozitsiyalarida joylashtiriladigan paketlar ketma-ketliklaridan iborat. Paketlar davomiyligi 0,546 ms ga teng. Bu tarqalish kanalida vaqt dispersiyasi borligida xabarni qabul qilish uchun zarur.
Xabar radio kanal bo‘yicha 270,833 kbit/s tezlik bilan uzatiladi, ya’ni TDMA kadrini vaqt intervali axborot bitini davomiyligi 576,9 mks/156,25 = 3,69 mks teng bo‘lgan 156,25 bitdan iborat. Har bir bit BN 0 dan 155 gacha raqam bilan belgilanadi, davomiyligi 1/4 bitga teng bo‘lgan oxirgisiga 156 raqami berilgan.
Har xil turdagi axborotni aloqa kanali bo‘yicha uzatish va boshqarish uchun to‘rt turdagi vaqt intervallari mavjud:
1. NB (Normal Burst) - normal vaqt intervali;
2. FB (Frequency Correction Burst) - chastotani sozlash vaqt intervali;
3. SB (Synehronization Burst) - o‘rnatish intervali;
4. AB (Access Burst) – ruhsat intervali.
Normal vaqt intervali NB aloqa kanallari bo‘yicha axborot uzatish va boshqarish uchun xizmat qiladi. NB 114 bit shifrlangan axborot va 30,46 mks davomiylikka ega bo‘lgan 8,25 bitli himoya intervali (GP) dan iborat. 114 bitli blok mazkur vaqtda qabul qilgichning aloqa kanali xarakteristikalariga mos keluvchi ekvalayzerni o‘rnatish uchun qo‘llaniladigan 28 bitli o‘rganish ketma-ketligi bilan bo‘lingan 57 bitli ikkita axborot blokiga bo‘linadi. Bundan tashqarii NB uzatilayotgan guruhda nutq axboroti yoki signalizatsiya axboroti mavjudligini aks etuvchi ikkita nazorat bitlarni o‘z ichiga oladi. Agar nazorat bitlariuzatilayotgan guruhda signalizatsiya axboroti uzatilayotganligi haqida xabar bersa, unda axborott kanali signalizatsiyani ta’minlash uchun olingan bo‘ladi.
Shifrlangan bitlar ikki guruhi orasidagi qolgan 26 ta bit, qabul qilgich uchun ma’lum bo‘lgan o‘rganuvchi ketma-ketlik hisoblanadi. U quyidagilarni ta’minlaydi:
- qabul qilingan va etalon ketma-ketliklarni solishtirish bilan ikkilik razryadlarida xatolar paydo bo‘lish chastotasini baholaydi. Solishtirish jarayonida aloqa sifatini baholash uchun xizmat qiladigan parametr hisoblab chiqiladi. Bu parametr faqat kanal sifatini baholaydi, hamda «tezkor uzatish» jarayoni bajarilganda va radio aloqa bilan qoplangan hududni baholashda aloqaga kirish uchun qo‘llaniladi;
- qabul qilish traktida moslanuvchan (adaptiv) ekvalayzerni qo‘llash hisobiga signal qabul qilish traktini keyinchalik korreksiyalash uchun NB uzatish intervalida radio kanalning impuls xarakteristikasini baholaydi;
- tashkil qilinayotgan aloqa uzoqligini baholash uchun BS va AS orasidagi signal tarqali shvaqtini hisoblaydi. Bu o‘lchashlar natijasi BS ma’lumotlar qabul qilayotganda bir-biriga qo‘shilmasligi uchun har xil AS dan ma’lumotlar paketini mos ravishda uzatishni ta’minlaydi.
Chastotani sozlash vaqt intervali (FB) AS ni chastota bo‘yicha sinronlash uchun qo‘llaniladi. Bu vaqt intervalida 142 bit bor va ularning hammasi noldir, bu esa tashuvchi chastota nominal qiymatidan katta bo‘lgan 1625G‘24 kGs chastota siljishli modulyatsiyalanmagan tashuvchiga mos keladi. Bunday ketma-ketlik kanallari katta bo‘lmagan chastota siljishidagi (200 kGs) o‘z uzatgich va qabul qilgichlarini ishlashini tekshirish uchun zarur, bu esa 900 MGs chastota polasasini nominal qiymatini tahminan 0,022 % tashkil qiladi. FB da 8,25 bit davomiylikli himoya intervali mavjud. Takrorlanuvchi FB chastota o‘rnatish kanalini hosil qiladi.
Vaqt sinxronlash intervali (SB) BS va AS ni vaqt bo‘yicha sinxronlashtirish uchun qo‘llaniladi. SB 64 bitdan iborat bo‘lgan sinxron ketma-ketlikdan iborat, hamda TDMA kadr raqami haqida axborot va BS ni identifikatsion kodini tashiydi. Takrorlanuvchi SB intervallar sinxronlash kanalini hosil qiladi.
O‘rnatish intervali DB aloqa kanalini o‘rnanatish va testlashni (tekshirishni) ta’minlaydi. DB intervali tuzilishi NB bilan mos keluvchi 26 bitli o‘rnatish ketma-ketligidan iborat. NB intervalida nazorat bitlari bo‘lmaydi va hech qanday ma’lumot uzatilmaydi, faqat uzatgich ishlayotgani haqida axborot berib turiladi.
Ruhsat intervali (AV) AS ni yangi BS ga ulanishga ruhsat berishni ta’minlaydi. Ruhsat so‘ralganda sinxronizatsiya kanalidan keluvchi bu vaqt intervali AS tomonidan ajratib olinadi. Signal uzatilish vaqtix ali o‘lchanmaganligi sababli, boshida 8 bitdan iborat bo‘lgan tugallash kombinatsiyasi, keyin esa BS uchun 41 bitli sinxronlash ketma-ketligi uzatiladi. Bunday uzatilayotgan ketma-ketlikning tuzilishi BS ni 36 shifrlangan bitlarni to‘g‘ri qabul qilinishini ta’minlaydi. Bundan tashqari AV interval 68,25 bit davomiylikka ega bo‘lgan katta himoya intervaliga mavjud, bu (signal uzatilish vaqtidan qat’i nazar) boshqa AS lar uzatish paketlaridan yetarlicha vaqt siljishini ta’minlaydi.
Himoya intervalini davomiyligi bitta uyada signali uncha katta bo‘lmagan ushlanib qolishni ikkilangan qiymatiga mos keladi va uyani maksimal ruhsat etilgan o‘lchamini aniqlaydi. GSM standartida uya radiusi tahminan 35 km ni tashkil qiladi, radio signalni to‘g‘ri va qaytish yo‘nalishidagi tarqali shvaqti 233,3 mks ni tashkil qiladi.
GSM standartida signalni shakllash xususiyatlaridan biri, aloqa seansi davomida signallarni chastotasini asta sakrashlari (SFH - Slow Frequency Hopping) qo‘lanishi hisoblanadi. Bunday sakrashlar radio to‘lqinlarni ko‘p nurli tarqalish sharoitida radio kanallarda chastota farqini ta’minlash uchun zarur. Chastota sakrashlari SFH hamma harakatdagi tarmoqlarda kodlash samaraligini oshirish qo‘llaniladi. SFH qo‘llanilganda xabarni TDMA kadrda abonent uchun ajratilgan vaqt intervalida (577 mks) uzatilganda, keyingi kadrlar belgilangan yangi chastotada uzatiladi (qabul qilinadi). Chastotani qayta sozlash uchun 1 ms vaqt ajratiladi. Bu chastota bo‘yicha sakrashlar jarayonida qabul qili shva uzatish kanallari orasidagi farq 45 MGs saqlanadi.
GSM standartida qabul qilingan TDMA kadr tuzilishi va signallarni shakllash prinsiplari kanaldagi kodlash usullari bilan birgalikda qabul qilish uchun zarur bo‘lgan signal-shovqin nisbatini 9 dB gacha kamaytirishga imkon berdi, analog uyali aloqa tizim standartlarida esa bu ko‘rsatgich 17-18 dB ni tashkil qiladi.
Hisobot mazmuni
Talabalar yuqorida keltirilgan nazariy ma’lumotlarni o‘qib o‘rganib qisqacha xullosa va nazorat savollariga yozma ravishda javoblar yozib hisobot tayorlaydilar.