1-лаборатория машғулоти

Kerakli jihozlar: kolba, filbtr qog’oz, (NN4)3PO4, MgSO4, K2HPO4, NaCl, CaCO3 tuzlari va G’eSO4 tuzining 1% li eritmasi, egri nay o’rnatilgan kauchuk tiqin, suv solingan idish, mikroskop, buyum oynalari, fuksin bo’yog’i, spirt lampa.

Nazariy tushuncha: Sellyulozaning bijg’ishi. O’simliklar hujayrasining po’sti, asosan, sellyuloza yoki kletchatka deb atalgan moddadan tuzilgan. Er betiga va tuproq tagiga tushib qolgan o’simlik qoldiqlari turli bakteriya, zamburug’ va boshqa tirik organizmlar ta’sirida parchalanadi. Sellyuloza-kletchatkani faqat o’z organizmida sellyulaza va sellobiaza fermentlari ishlab chiqaradigan bakteriyalar parchalaydi.

Tabiatda bu bakteriyalar borligini birinchi marta rus mikrobiologi V. A. Omelyanskiy aniqlab, sellyuloza bijg’ishi jarayonining kimyoviy tomonini ko’rsatib berdi. Uning aytishicha, birinchi bosqichda bakteriyalar tomonidan ajratilgan fermentlar ta’sirida sellyuloza oddiy shakarlarga parchalanadi. Bu jarayon quyidagicha boradi:

(C6H10O5)n + nH2O nC6H12O6

Ikkinchi bosqichda bakteriyalar glyukozani moy va sirka kislotalargacha, vodorod va metan gazlarigacha parchalaydi. Hosil bo’lgan mahsulotlarning turiga qarab, bu jarayonlar vodorodli yoki metanli bijg’ish deb ataladi. Sellyulozaning, bijg’ishida bakteriyalarning quyidagi turlari ishtirok etadi:

1. 
   Vodorodli bijg’ishda basillus sellyuloza xidrogenikum (Bacillus cellulosae hydrogenicus) nomli bakteriya qatnashadi va reaksiya tubandagicha boradi:
   

S6N12O6 ^ SN3SN2SN2SOON + SN3SOON + SO2 + N2 + X kkal. moy kislota sirka kislota vodorod

Bu bakteriyaning uzunligi 10-12 mkm keladi. Sporalari vegetativ hujayraning bir qutbida joylashganligi sababli, baraban tayoqchasiga o’xshab ko’rinadi.

2. 
   Metanli bijg’ishda basillus sellyuloza metanikus (Bacillus cellulosae methanicus) nomli bakteriya qatnashadi. Reaksiya vaqtida vodorod o’rniga metan gazi ajralib chiqadi. Bu reaksiya tubandagicha boradi:
   

S6N12O6 ^SN3SN2SN2SOON + SN3SOON + SO2 + SN4 +X kkal. moy kislota sirka kislota metan

Metanli bijg’ishda qatnashadigan basillalar hujayrasining hajmi vodorodli bijg’ishda qatnashadigan basillalarning hajmidan kichik bo’ladi. Hozir sellyuloza bijg’ishini qo’zg’ovchi bakteriyalar V. A. Omelyanskiy nomi bilan Bac. Omelanskii deb yuritiladi.

Vodorodli bijg’ishda bir molekula moy kislotaga 1,7 molekula sirka kislota to’g’ri kelgani holda, metanli bijg’ishda bir molekula moy kislotaga 9 molekula sirka kislota to’g’ri keladi. YUqorida aytib o’tilgan bakteriyalar hujayrasida ximiyaviy tuzilishi jihatidan kraxmalga o’xshagan granulyoza moddasi uchraydi.

Fekaliyda uchraydigan basillus sellyuloza dizolvens (Bacillus cellulosae dessolvens) nomli basilla ham kletchatkani parchalashda qatnashadi. Uning uzunligi 1mkm bo’lib, u oval shakldagi spora hosil qiladi. Sellyulozani 31-51° da parchalab, moy va sirka kislotalar, etil spirt, karbonat angidrid va vodorod hosil qiladi.

Basillalarning sporasi 100° da 50 minut qaynatilganda ham hayot faoliyatini saqlab qoladi.

YUqorida aytib o’tilgan bakteriyalar sellyulozani anaerob sharoitda bijg’itadi, shuning uchun ular obligat anaerob bakteriyalar deb ataladi.

Aerob sharoitda yashovchi miksobakteriyalardan sellfalsikula sellvibrio va aktinomisetlar sellyulozani parchalashda qatnashadi. Bu tirik organizmlar birinchi galda sellyulozani shakarlarga parchalab, keyin shakarlarni karbonat angidrid va suvgacha oksidlaydi. Bu reaksiya tubandagicha boradi:

(C6H10O5V + nH2O nC6H12O6 S6N12O6 + 6O2 6SO2 + 6N2O + X kkal.