1-laboratoriya ishi mavzu. Organik kimyo laboratoriyasida ishni tashkil etish va ishlash qoidalari. Kimyoviy idishlar va asboblar

11-LABORATORIYA ISHI 

Organik birikmalarda reaksiya turlari, ularning mexanizmi  

 

Organik  birikmalarning  o„zgarishlarini,  ularning  reaksiyalarini  o„rganish  organik  kimyoning 

muhim  tarkibiy  qismlaridan  hisoblanadi.  Kimyoviy  reaksiyalar  mohiyatan  reaksion  sistemada 

elektron  zichligining  qayta  taqsimlanishi  jarayonidan  iborat.  Natijada,  ba‟zi  kimyoviy  bog„lar 

yo„qoladi (uziladi) va yangilari hosil bo„ladi. Bu jarayonni reaksiyaning elementar akti deb ataladi. 

Bog„  uzilayotgan  va  hosil  bo„layotgan  atom  reaksion  markaz  deb  ataladi.  Elektronodonor  yoki 

elektronoakseptor  xarakteri  kuchliroq  bo„lgan  atomlarda  reaksiya  vaqtida  musbat  yoki  manfiy 

samarador  zarralar  hosil  qilib,  ular  reaksion  markazlarni  tashkil  etadi.  Reaksiyaning  elementar 

aktlari, reaksion markazlar, dastlabki va oxirgi mahsulotlar ko„rsatilgan sxema reaksiya mexanizmi 

deb ataladi. Aniqroq qilib aytganda, reagentlardan reaksiya mahsulotlarigacha olib boruvchi, oraliq 

holat  va  oraliq  moddalar  tarkibi,  tuzilishi  va  boshqa  hossalari  haqida  imkon  boricha  to„laroq 

ma‟lumotlarni  hamda  zarrachalarning  bosqichma  -bosqich  o„zgarishida  elektronlar  siljishiga  doir 

taxminlarni o„z ichiga oluvchi yo„lni to„la tasvirlanishiga reaksiya mexanizmi deb ataladi. 

Reaksiyalarning  klassifikatsiyasi  kimyoviy  o„zgarishlar  xarakteri  va  dastlabki  molekulada 

bog„ uzilishi usuliga qarab olib boriladi. 

Kimyoviy o„zarishlar xarakteriga ko„ra: 

1. Bir elektronli o„tish (bir elektronli oksidlanish-qaytarilish): 

 

 

 

 D: 



 A



D







 A



-

 

2. Dissotsiatsiya va rekombinatsiya: A-V 



 A



V; 

3. O„rin olishi: R-X 



 A 



 R-A 



 X 

4. Ajralish: B-Y-R-A 



 Y



R 



 B-A 

5. Birikish: Y



R 



 B-A 



 B-Y-R-A 

6. Siklobirikish:  

        

  

7.  Izomerlanish  va  qayta  gruppalanish  (qo„sh  bog„  siljishi,  atom  va  gruppalar  migratsiyasi, 

sikl yopilishi va b. q. ) 

                  

 

1)-tipdan boshqasida kimyoviy bog„ uziladi yoki hosil bo„ladi. 

1)-, 2)-tip elementar aktdan iborat. Qolganlari ko„p aktli reaksiyalar. 

Bog„ uzilishi va hosil bo„lishi usuliga ko„ra: 

Y

R

R

Y

Y

R Y

R

+

R

Y

+

A

B

C

D

D

C

B

A

Y

R

D

C

B

A

A

B

C

D

A

B

C

D

---

155 

 

1. Gomolitik (erkin radikalli mexanizm) A : V 



 A



V



 

2. Geterolitik (ion mexanizm) A : V 



 [A:]

-



 [V]



 

3.  Peritsiklik  reaksiyalar  (bog„  reorganizatsiyasi  uzluksiz  bog„langan  atomlar  siklik  ketma-

ketligiga bog„liq ravishda amalga oshadi). Bu reaksiyalarga siklobirikish qisman, ba‟zi molekulyar 

qayta gruppalanish, jumladan, elektrotsiklik reaksiyalar sigmatrop qayta gruppalanish kiradi. 

Elektrotsiklik reaksiya chiziqli 



-elektron sistemasi bilan to„la kuchlangan 



-bog„ hosil qiladi.  

                

 

va shuning aksi. 

Sigmatrop qayta gruppalanishda mavjud 



-bog„ini uzilib,  yangi oldin bog„lanmagan atomlar 

orasida 



-bog„ hosil bo„ladi.