1-Laboratori

1-Laboratoriya ishi


Mavzu: Algoritmlash asoslarida masalalar yechish. Chiziqli va tarmoqlanuvchi jarayonlarning algortimlari va dasturlari.


Ishdan maqsad: Dasturlash muhiti, chiziqli va tarmoqlanuvchi jarayonlarning algortimlarini ifodalashni va dasturlarini tuzishni o‘rganish hamda bilim, ko‘nikma va malakalar hosil qilish.

1. 
   Uslubiy ko‘rsatmalar
   

Dasturlash muhitining asosiy fayllarini turbo.exe, turbo.tpl, turbo.tph, turbo.tp lar tashkil qiladi. Windows XP, Windows 7, Windows 8 va undan yuqori operatsion sistemalari uchun esa bp.exe fayli ham mavjud bo‘lishi kerak. Undan tashqari *.tpu kengaytmali har xil prosedura va funksiyalar to‘plamidam iborat modul fayllari, grafikada ishlash uchun har xil shriftlarni qo‘llash imkonini beradigan *.chr kengaytmali fayllari bo‘ladi.
Dasturlash tili muhitiga kirgandan keyin avtomatik tarzda yangi noname00.pas nomli dastur kiritish oynasi hosil bo‘ladi. (1-rasm) Yangi oyna yaratish uchun F10FileNew tugma va menyu buyruqlari ketma-ketligi bosiladi.
Dasturni xotiraga saqlash uchun F2 tugmasi bosiladi, hosil bo‘lgan oynaga dastur fayli nomi kiritiladi va ENTER tugmasi bosiladi.
Oynani yopish uchun Alt+F3 tugmasi bosiladi.


Dastur fayllarini oynaga ochish uchun F3Enter tugmalari bosiladi va kerakli katalog ochilib yoki joriy katalogdagi kerakli fayl tanlanib ENTER tugmasi bosiladi.
Dasturni tekshirish uchun F9 tugmasi bosiladi. Keyin dasturdagi sintaksis xatolikka kursor kelib xatolik haqidagi ma‘lumot yuqorida qizil rangda hosil bo‘ladi. Dastur to‘g‘ri bo‘lsa to‘g‘riligi haqida ma‘lumot hosil bo‘ladi va ―PRESS ANY KEY‖ (biror tugmani bosing) yozuvi lipillab turadi.
Dasturni bajartirish uchun Crtl+F9 tugmalari birgalikda bosiladi. Natijasini ko‘rish uchun Alt+F5 tugmasi bosiladi.
Dasturni qadamma-qadam bajarilishi ta‘minlash uchun F7 tugmasini bosib turamiz. Dasturdan chiqish uchun Alt+X tugmalar ketma-ketligini bosamiz.
Paskal dasturlash tilida uchraydigan standart funksiyalar jadvali.

Funksiyani paskaldagi ifodasi	Funksiyaning matematik ifodasi		Argumentning turi	Funksiyaning turi
abs(x)	x		REAL, INTEGER	REAL, INTEGER
sqr(x)	x2		REAL, INTEGER	REAL, INTEGER
sqrt(x)		x	REAL, INTEGER	REAL, INTEGER
exp(x)	ex		REAL, INTEGER	REAL REAL
ln(x)	lnx		REAL, INTEGER	REAL, REAL
sin(x)	sinx		REAL, INTEGER	REAL, REAL
cos(x)	cosx		REAL, INTEGER	REAL, REAL

arctan(x)	arctgx	REAL, INTEGER	REAL, REAL
round(x)	x ni yaxlitlash	REAL	INTEGER
trunc(x)	x ni butun qismini olish	REAL	INTEGER
pred(x)	x dan oldingi qiymatni olish.	INTEGER, ChAR BOOLEAN	INTEGER, ChAR BOOLEAN
succ(x)	x dan keyingi qiymatni olish.	INTEGER, ChAR BOOLEAN	INTEGER, ChAR BOOLEAN
a div b	A ni V ga bo‘lib butun qismini olish	INTEGER, INTEGER	INTEGER
a mod b	A ni V ga bo‘lib qoldig‘ini olish	INTEGER INTEGER	INTEGER
chr(x)	x ni tartib nomeriga ko‘ra simvolini aniqlash	INTEGER	ChAR
ord(x)	x simvolini tartib nomerini aniqlash	ChAR	INTEGER
odd(x)	x ning toq yoki juftligini aniqlash	INTEGER x-toq, x-juft	BOOLEAN TRUE, FALSE

xⁿ ko‘rinishdagi ifodani ko‘p uchraydi, uni matematik almashtirishlardan foydalanib x^n∙lnx ko‘rinishda yozsa bo‘ladi. Bu ifodani paskaldagi ko‘rinishini exp(n*ln(x)) shaklda yozish mumkin.
Dasturlash tilida dastur quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: Program ;
Label


A,b,c,d; Const
=; Type
=;


Var


:;

Procedure ; Function ; Begin

; End.
Kiritish operatori read(x) yoki readln(x). Bu yerda x argument ya‘ni x ning qiymatini kiritish buyrug‘i berilgan. Read operatoridan readln operatorini farqi
o‘zgaruvchi qiymatini kiritishni tashkil qilgandan so‘ng kursorni yangi qatorga o‘tkazadi.
Chiqarish operatori write(x) yoki writeln(x). Bu ham yuqoridagich farqlanadi.
« := » – o‘zlashtirish operatori. Operator oldidagi o‘zgaruvchiga operator keyinidagi qiymatni yoki o‘zgaruvchi qiymatini o‘zlashtiradi.
Shartsiz o’tish operatori GOTO n; Bu buyruq o‘tishni n – belgiga borishni ta‘minlaydi. Masalan: goto 20; 20-belgiga o‘tishni ta‘minlaydi.
Dasturlash tilida shartli o’tish operatorining ikki turi mavjuddir: to‘liq va qisqa. Shartli o‘tish operatorining to‘liq ko‘rinishi quyidagicha:
::=IF THEN ELSE

Bu yerda IF (agar), THEN (u holda) ELSE (aks holda) degan xizmatchi so‘zlar.

Mantiqiy amallar(AND, OR, NOT) murakkab mantiqiy ifodalar yozishda ishlatiladi va qavslarga olib yoziladi.
Qisqa shartli operator:


< Qisqa shartli operator>::=IF THEN


Ko‘p hollarda dasturchi uchun shartli operatorning umumlashgan shakli – tanlash operatori qulayroq bo‘ladi. Tanlash operatorining umumiy ko‘rinishini quyidagicha:
CASE S OF M1: A1;
M2: A2;

MN: AN; END;

ko‘rinishda yozish mumkin.

Bu yerda: CASE – xizmatchi (tanlash) so‘zi, S – selektor, OF-dan, Mi – operatorlar belgilari, Ai - operatorlar.

1. topshiriq uchun namuna.

Hisoblash kerak					Berilgan
a	2 cos(x 6) b 1/ 2 sin ^2y	1	2 3 z^3/ 5	x= 1,426; y= -1,220; z= 3,5.

Blok-sxema


Boshlandi

X=1,426, y=-1,220

z

2 cos(x )
_a 6

1/ 2


b 1
3
sin ² y
_z2 z³ / 5

a,b

Program perviy; {Dastur boshlanishi}

Tamom


Dasturi

Uses crt; {Crt moduli funksiyalardan foydalanish uchun e‘lon qilish} Const {O‘zgarmaslar bo‘limi}
X=1.426; {x qiymati o‘zgarmas qilib kiritildi} Var {O‘zgaruvchilar bo‘limi}
A,b,y,z:real; {Dasturda qatnashadigan o‘zgaruvchilar e‘lon qilinmoqda} Begin {Dastur asosiy qismi boshlandi}
clrscr; {Crt modulini ekran tozalash prosedurasi} y:=-1.22; {y ga qiymat o‘zlashtirildi}
readln(z); {z qiymatini kiritish kiritish operatoriga buyurildi } a:=2*cos(x-pi/6)/(1/2+sqr(sin(y))); {a ifodani paskaldagi ko‘rinishi} b:=1+sqr(z)/(3+exp(3*ln(x))/5); {b ifodani paskaldagi ko‘rinishi} writeln(‗a= ‗,a:6:4, ‗ b=‘,b:5:2); { a va b ning qiymati chiqarish buyrug‘i
yordamida chiqarishga buyurildi, :6:4 degani a ning

qiymatini chiqarish uchun 6 xona ajratildi, shundan 4 xonasi kasr qismini chiqarish uchun ajratildi.}
readln{Natija olingandan keyin ENTER bosilguncha kutib turadi} end. {Dastur tugallandi}

Dastur natijasi:

3.5 {kiritilgan qiymat }

a= 0.8969 b= 4.42 {natija hosil bo‘ladi}

2. topshiriq uchun namuna

№		Ifoda	Shart
31	e^2^x^1cos x y x ^21 sin x 5,6 ln ^x x 5		X < 2 2 x 4 x > 4

Blok-sxemasi


Boshlanishi

^x 1
X

y

e 2 x

1

cos x

1
X<2

0

y 5,6 ln
x 5
X>4
_{y e} 2 x 1
0


^{cos x} .

y

Program vtoroy; Uses crt;

Var x,y:real; begin
clrscr;
Oxiri


Dasturi

readln(x); {x ning qiymatini kiritish buyrug‘i}


if x<2 then y:=sqrt(exp(2*x-1))+abs(cos(x)) {x ning qiymati tekshirlmoqda} else
if x>4 then y:=5.6+ln(x/(x+5)) {uchinchi shart tekshirilmoqda} else
y:=sqrt(sqr(x)+1)+abs(sin(x)); {mantiqan uylanganda 2-shartni tekshirilmaydi} writeln(‗x=‘,x:4:2,‗ da y =‘,y:4:2);
readln end.