1-Лаб. Ўзгарувчан кучланишни ўлчаш

Ў л ч а ш л а р
3-расмда кўрсатилган электр схема бўйича занжир йиғилади. Занжирнинг тўғри эканлигига ишонч ҳосил қилингач, калит уланиб амперметр ва вольтметрларнинг кўрсатишлари кузатилади. Тажриба икки ҳол учун бажарилади, яъни аввал R_э=соnst деб олиниб, ток манбаи ФИК нинг R қаршиликка боғликлиги, сўнгра R=соnst ҳолда ФИК нинг R_э га боғлиқлиги ўрганилади.
1. R_э=соnst бўлганда R қаршилик энг кичик қийматидан бошлаб ўзгартирилади ва ҳар бир муайян R₁ R, R₃ қийматлар учун амперметр ҳамда вольтметрнинг кўрсатишларини ёзиб олиб, манбанинг ФИК ₁, , ₃, топилади.
2. Тажриба энг камида R нинг бир-биридан фарқли 8-10 қиймати учун бажарилади функция графиги миллиметрли қоғозга чизилади. Тажриба маълумотлари асосида чизилган график: 30 - расмда келтирилган график билан таққосланади ва изоҳланади.
3. R=соnst қилиб олинади ва ФИК нинг R_э га боғлиқ ҳолда ўзгариши текширилади. ФИК нинг R_э га боғлиқ ҳолда ўзгаришини график воситасида ифодалаш учун тажриба R_э нинг бир-биридан фарқли 8-10 та қиймати учун 1-банддагидек бажарилади. Тажриба натижаларидан фойдаланиб  = f(R_э) функция графиги чизилади ва биринчи график билан таққосланади.
4. 1- ва 3- бандлардаги амперметр ҳамда вольтметрларнинг ҳар бир қаршилик ўзгаргандаги қийматлари учун мос U = f(R) ва функциялар графиги миллиметрли қоғозга чизилади ва олинган натижа изoҳланади.
2 - машқ
Ўзгарувчан ток манбаининг фойдали иш коэффициентини аниқлаш
Керакли асбоб ва материаллар: Ток манбаи, вольтметр, амперметр, иккита реостат (улардан бири эталон қаршилик, иккинчиси истеъмолчи сифатида ишлатилади), калит ва улаш симлари.
Ў
згармас ток манбаига эга бўлган электр занжирда кучланиш, ток кучи, қувват, электр ҳамда магнит майдон энергиялари ток ўтиш вақтининг ҳар қандай қийматлари учун ҳам ўзгармай қолаверади.
4-расмда
Занжир синусоидал ўзгарувчан ток манбаига уланганда занжирдан ўтувчи ток даврий ток бўлганлигидан, кучланиш, қувват, магнит ҳамда электр майдон энергиялари ва унинг бажарган иши даврий равишда ўзгариб туради. Шунинг учун бу ўзгарувчан катталикларни характерлашда уларнинг оний қийматларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бундай занжирлардан бири 4-расмда кўрсатилган.
Занжирнинг аb қисқичларидаги синусоидал оний кучланиш бўлганда ундаги оний ток кучи Ом қонунига биноан қуйидагича топилади: (12)
(11) ва (12) формулаларда I₀, U₀ - мос равишда ток кучи ва кучланишнинг амплитуда (максимум) қийматлари, =2 - даврий частота,  - чизиқли частота.
Текширилаётган занжир учун Ом қонуни ток кучининг фақат оний ва амплитуда қийматлари учун ўринли бўлмай, балки эффектив қийматлари учун ҳам ўринлидир, чунки ва демак, (13)
Бунда I_эфф ва U_эфф - ток кучи ҳамда кучланишнинг эффектив қийматлари. Берилган занжирдаги оний қувват ток кучи ва кучланиш катталиклари оний қийматларининг кўпайтмасига тенг, яъни:
Ўзгарувчан токда dt вақт ичида dq электр зарядини ўтказгич бўйлаб кўчиришда бажарилган элементар иш қуйидагича ифодаланади:
dА=udq=uidt. (14)
Ушбу иш бажарилишидаги қувват га тенг. Ўзгарувчан ток занжири учун характерли катталик ўртача қувват ҳисобланиб, унинг бир даврдаги қиймати
ёки (15) бўлади. Кўриниб турибдики, ўзгарувчан ток занжиридаги ўртача қувват фақат ток кучи ва кучланишга боғлиқ бўлиб қолмай, балки улар орасидаги фазалар фарқи косинусига ҳам боғлиқ экан. (15) тенгламадаги қувват коэффициентини ифодалайди. доимо бирдан кичик бўлганлиги учун ўртача қувват доимо ток кучи билан кучланиш катталикларининг кўпайтмасидан кичик бўлади.
= 0 да = 1 бўлиб, ўртача қувват энг катта қийматга эга, яъни Р=IU га тенг. Агар бўлса, = 0 ва ўртача қувват нолга тенг бўлади.
Амалда физик ҳодисаларни ўрганишда актив қаршилик (R), индуктивлик (L) ва сиғим (С) иштирок этган ўзгарувчан ток занжирлари кўплаб учрайди. Ўзгарувчан ток занжиридаги қаршилик ўзгармас ток занжиридаги қаршилик қийматидан фарқ қилади. Аммо ўзгарувчан ток занжиридаги индуктивлик ва сиғимларнинг реактив қаршиликлари (чунки ток ўтганда Жоуль-Ленц иссиқлиги ажралмайди), унинг актив (истеъмолчи ва ўтказгич) қаршилигидан жуда кичик бўлганда бу занжирнинг ФИК ўзгармас ток занжири учун ўринли бўлган (7) формула ёрдамида ҳисобланади.