1. Kutubxona ijtimoiy institut sifatida

Kutubxona (arab. kutub - "kitoblar", fors. xona - "uy") axborot yigʻiladigan joydir. Bunda axborot kitob, gazeta, jurnal, video- va audiotasma, optik disk va hk shaklda boʻlishi mumkin. Kutubxonalar tashkilot (jamoat) yoki jismoniy shaxs (shaxsiy kutubxona) tomonidan tashkil etilishi mumkin.
Kutubxona — bosma va ayrim qoʻlyozma asarlardan ommaviy foydalanishni taʼminlovchi madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasa; muntazam ravishda bosma asarlar toʻplash, saqlash, targʻib qilish va kitobxonlarga yetkazish, shuningdek, axborot-bibliografiya ishlari bilan shugʻullanadi, ommaning madaniy saviyasini oshirishda faollik koʻrsatadi. Kitobxonlarga xizmat koʻrsatish K.ning asosiy faoliyati boʻlib, qolgan barcha faoliyatlar (kitob fondini butlash va uni tashkil etish, fond mazmunini yoritish, uni kitobxonlarga yetkazish qabilar) asosiy faoliyat uchun xizmat kiladi. Kitobxonlarga xizmat koʻrsatishning asosiy maqsadi ularni axborot va adabiyotga boʻlgan talablarini imkon boricha toʻliq qondirish va adabiyot tanlashlariga yordam berishdan iborat. Har bir K. oʻz turiga koʻra kitobxonlarni tabaqalarga boʻlib, alohida kitobxonlar guruhlariga ajratgan holda xizmat koʻrsatishni tashkil qiladi. Adabiyotlar targʻibotining barcha shakl va usullari kitobxonlar talabini imkon qadar toʻliq va tezkorlik bilan qondirishga qaratiladi.
Yozuvning paydo boʻlishi va hujjatli manbalarni, ayniqsa, qoʻlyozma va keyinchalik bosma kitoblarning koʻpayishi K.larning yuzaga kelishi va rivojlanishiga sharoit yaratdi. K.lar yozma yodgorliklarni saqlovchi xazina sifatida juda qadimda paydo boʻlgan. Miloddan avvalgi 2-ming y.likda sopol bitiklari saqlangan K.lar boʻlgan. Miloddan avvalgi 7-asr oʻrtalarida Sharqdagi koʻp saroylarda, Qad. Misr va Rim ibodatxonalari qoshida K.lar boʻlgan. Qad. davrdagi K.lardan eng mashhuri Aleksandriya (Iskandariya) kushubxonasidir.
Gʻarb. Yevropada ilk oʻrta asrlarda movastr va ibodatxonalar qoshida K.lar tashkil etilgan. Kitob bosishning ixtiro qilinishi K.lar rivojlanishida yangi davrni boshlab berdi. Sarbonva, Geydelberg universitetlari qoshida, shuningdek, Vatikan K., Parijdagi Kirollik K. kabi K.lar paydo boʻla boshladi.
Oʻzbekiston hududida miloddan avvalgi 1-ming yillikning soʻnggi asrlarida dastlabki K.lar paydo boʻlgan. Dastlabki K.lar hukmdorlar saroylarida va ibodatxonalarda tashkil etila boshlangan. Turon xalqlari Misr, Eron, Yunon va ularga qoʻshni boʻlgan xalqlar bilan yaqin aloqalar oʻrnatgan, oʻsha davrlardagi mavjud qoʻlyozmalar bilan ham tanish boʻlgan. Oʻzbekiston xalqlarining qad. yozma yodgorliklari saqlanmagan. Beruniyning xabar berishicha, kitob xazinalari va ularni saqlovchilar turli istilolar davri (7—9-asrlar)da yoʻq qilib yuborilgan. 9—10-asrlarda Oʻrta Osiyoda fan va madaniyat rivojlandi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch va boshqa yirik shaharlar hukmdorlari saroylarida K.lar barpo etildi. Ayniqsa, Buxoroda koʻp K.lar mavjud boʻlganli-gi haqida maʼlumotlar bor. Ulardan eng mashhuri, eng boy va yirigi Somoniylar sulolaviy K.si edi. Madrasa va masjidlar qoshida ham K.lar boʻlgan. Moʻgʻullar istilosi arafasida Marv shahrida 10 ta yirik K. boʻlganligi haqida maʼlumotlar bor. 13-asrda Samarqand, Buxoro, Fargʻona, Balx va boshqa shaharlar madaniyat markazlari, olimlar toʻplanadigan joy boʻlib, ularda yirik K.lar mavjud edi.
14-asrning 2-yarmidan Oʻrta Osiyoda madaniy hayotning yangidan yuksalishi K.larning qayta tiklanishida ham namoyon boʻddi. 14-asr oxirida Shayx Muhammad Porso umum uchun ochgan maskan vaqf K.si tarzida 19-asr 40-yillarigacha faoliyat koʻrsatgan. Buxoro, Samarqand, Qarshi, Xiva va boshqa shaharlardagi katta madrasalarda K.lar boʻlgan, ularning fondlari madrasaning qad. va nufoʻziga qarab turlicha boʻlgan. Baʼzi tarixiy manbalarda qayd etilishicha, Beruniy, Ibn Sino, Firdavsiy, Zamaxshariy, Umar Xayyom qabilarning shaxsiy K.lari, Alisher Navoiyning qimmatbaho qoʻlyozmalarga boy yirik K.si, Abdurahmon Jomiyning shaxsiy K.si mashhur boʻlgan. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida Buxoroda 3 ta eng boy shaxsiy K. boʻlib, ulardan qozi Muhammad Sharif Sadr Ziyoning K.si bizgacha toʻliq saqlanib qolgan. 20-asr boshlarida mahalliy oʻzbek va rus ziyolilari general Joʻrabek, Dukchi Eshon nomi bilan mashhur Muhammadali xalfa Sobir oʻgʻli, V. L. Vyatkin, vrach G. M. Semenov, Abdurauf Fitrat va boshqalarning shaxsiy K.lari boʻlgan.
20-asr 10—20-yillari Turkiston hududida 2 ta xalq K. si, bir necha shahar K.lari va boshqa mavjud boʻlgan. Mahalliy aholi vakillari milliy yoʻnalishdagi 2 ta K. va madrasalar huzuridagi K.lardan foydalangan. Shu K.lar oʻz davrida davlat K.sini tashkil etishda asosiy negiz boʻlib xizmat qildi. Hozirda ommaviy, ilmiy va maxsus K.lar tizimi shakllangan va faoliyat koʻrsatib kelmoqda.
OʻzRda K.ning ommaviy, ilmiy va maxsus turlari bor. Ommaviy K.lar adabiyotlarni saralash va keng kitobxonlar ommasiga yetkazish, faoliyatida turli kitobxonlar guruhlariga moʻljallangan kitoblarni targʻib qilish va oʻqishni boshqarishda faol va taʼsirchan usullarni qoʻllaydi. Bu guruhga Oʻzbekiston Madaniyat ishlari vazirligi tizimidagi shahar va qishloq K.lari, kasaba uyushmalarining korxonalardagi K.lari, klublar, madaniyat uylaridagi K.lar kiradi.
Ilmiy va maxsus K.lar fan, iqtisodiyot va madaniyatning turli tarmoqlaridagi olimlar va mutaxassislarga xizmat koʻrsatadi, shuningdek, oliy va maxsus oʻquv yurtlari talabalarining ehtiyojlarini qondiradi. Ilmiy K.larga yirik davlat, akademiya, universitet va tarmoqlar K.lari; maxsus K.larga texnika K.lari, muassasalar, ilmiy tadqiqot institutlari, oliy oʻquv yurtlari va h.k.dagi K.lar kiradi. Saqlanayotgan adabiyotlar tarkibiga qarab K.ni universal, koʻp sohali va soha K.lariga ajratish mumkin. K.lar oʻz navbatida, faoliyati, mintakaviy darajasiga, mansubligiga qarab yana turlarga boʻlinadi (milliy K., davlat K.si, viloyat K.si, oʻsmirlar K.si, qishloq xoʻjaligi K.si va boshqalar). Fantexnika taraqqiyoti sharoitida alohida K.kitobxonlarning talablarini qondirishga qodir emas. Shuning uchun K.larni birgalikda faoliyat koʻrsatish jarayoni koʻzatilmoqda. Bu K. tarmoqlarini markazlashtirishda namoyon boʻlmoqda.
Har qanday K.ning asosiy vazifasi kitob fondini jamlash, joylashtirish hamda kitobxonlarga xizmat qilishdan iborat. Kitob fondini jamlash uchun ushbu K.ga kerakli nashrlar muntazam kuzatib boriladi, aniqlanadi va ularni K.ga olish kutubxona kol-lektori orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari, yirik K.lar bosma nashrlarning toʻliq yoki qisman nazorat nusxasini olish xuquqiga ega, shuningdek, ular uchun mamlakat ichida va chet mamlakatlardan kitoblar sotib olish imkoni yaratiladi. Kitobxonlarga xizmat koʻrsatish darajasi K. fondini toʻliq toʻplashga birmuncha bogʻliq.
Kitob fondini toʻgʻri tashkil qilish (hisobga olish, joylashtirish, saqlash va kitobxonga yetkazish) kitobxonga adabiyotdan foydalanishni, kutubxona-chiga esa kitobxonga tez xizmat koʻrsa-tishni, fondni ijtimoiy mulk sifa-tida saqlashni taʼminlaydi.
Kitobxonga xizmat koʻrsatishning turli yoʻllari mavjud: kitobxonga abonement, qiroatxona hamda koʻchma K. orqali kitob berish; ayrim kitobxon va korxonalarga kitob tanlashda yordam berish; kutubxona katalogi tizimi orqali kitob fondini yoritish; turli xil axborot-bibliografiya qoʻllanmalari tuzish va h.k.
Zavonaviy ilmiy texnika taraqqiyoti K.lar ishini murakkablashtirmoqda. Koʻgtlab bosma asarlarni ishlab chiqarishning beqiyos darajada oʻsishi K.lar oldiga koʻp hajmdagi nashrlarni tanlash, saralash va oqilova saqlash, kompyuterdar vositasida izlab topish va tezda kitobxonga yetkazish masalalarini koʻndalang qoʻyadi.
K.lar faoliyati sharoitidagi oʻzgarishlar avvalgi sermehnat anʼanaviy K. texnikasini mexanizatsiyalash va av-tomatlashtirish bilan almashtirish vazifasini dolzarb qilib qoʻymokda. 50— 60- yil lardan K.larni texnika bilan taʼminlash birmuncha oʻsdi. Ayrim K. ichki jarayonlari (yirik K.larda koʻp kitoblarni harakatlantirish) konveyer va koʻtargichlar yordamida amalga oshiriladi, kitob fondlaridan birgalikda foydalanishda zavonaviy uslublarni qoʻllash, eng yangi texnika (jumladan, EHM)dan foydalanish va boshqa qoʻllanilmokda. Yangi K. anjomlari joylardan unumli foydalanishni, kutubxonachi mehnatining unumdorligini oshirishni taʼminlamoqda, kitobxonlarni adabiyotlar ustida ishlashini yengillashtirishga yordam bermoqda hamda ishlab chiqarish estetikasi talablariga toʻliq javob beradi.
Zavonaviy texnika kutubxonachini qoʻl mehnatidan ozod etib, uni asosiy vazifasi — kitobxonlar bilan madaniy tarbiyaviy ishlar olib borishga koʻproq vaqt ajratishga imkon yaratmokda. Dunyodagi eng yirik K.lar: AQShning Kongress K.si (Vashington), Britaniya K.si (London); Fransiya, Avstriya, Shvetsiya, Yaponiya va boshqa mamlakatlarning milliy K.lari, Rossiyadagi Rossi davlat K.si (Moskva), Rossiya milliy K.si (Sankt-Peterburg) va boshqa, Oʻzbekistonda Oʻzbekiston milliy kutubxonasi, Oʻzbekiston FAning Asosiy kutubxonasi, Oʻzbekiston milliy universitetining Asosiy kutubxonasi, "Turon" kutubxonasi va boshqa
Zamonaviy kutubxona foydalanuvchilarning haqiqiy muammolari va ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan. Zamonaviy kutubxona xizmatlari kutubxona mutaxassisi va foydalanuvchining teng huquqli hamkorligiga asoslangan shaxsga, uning dinamik o‘zgaruvchan ehtiyojlariga qaratilgan.
Zamonaviy kutubxona amaliyoti shakl va usullarning boy arsenalini to'plagan individual ish foydalanuvchilar bilan va ularning ehtiyojlarini qondirish. Muayyan ijtimoiy muassasa sifatida kutubxona o'zining har bir real va potentsial foydalanuvchisining qadriyatlariga e'tibor qaratadi, boshqa shaxslar, ijtimoiy guruhlar va butun insoniyat uchun ushbu qadriyatlarning tarjimoniga aylanadi.
Zamonaviy kutubxona barcha foydalanuvchilarning tengligi tamoyiliga urg'u beradi. Ayniqsa, bu boradagi faoliyat jamoat kutubxonalari madaniy merosni saqlash va yoshidan qat’iy nazar barchaga yetkazish; ijtimoiy maqom irqi, millati, dini, yashash joyi, jinsi, tili va boshqa farqlovchi belgilar. Bu bo'linishga emas, balki jamiyatni birlashtirishga hissa qo'shadi, foydalanuvchilarga jamiyatda harakat qilishlari, unga moslashishlari uchun boshlang'ich minimal ma'lumotlarni taqdim etadi. Shunday qilib, u ijtimoiy ziddiyatlarni yumshatadi, foydalanuvchilarning har tomonlama rivojlanishiga hissa qo'shadi.
Kutubxona jamoat "joyi" sifatida muhim rol o'ynaydi. Bu nafaqat odamlarga norasmiy aloqalarga kirishga imkon beradi, boshqa odamlar bilan qulay muloqot qilish imkoniyatini beradi, balki texnologik dunyo bosimidan yashirinishingiz mumkin bo'lgan "dam olish joyi" ga aylanadi. Bunday holda, kutubxona "uchinchi o'rin" ijtimoiy funktsiyasini bajaradi, ya'ni. inson o'zini himoyalangan his qiladigan joy (birinchi ikkita bunday joy uy va ish deb taxmin qilinadi).
Zamonaviy kutubxona jamiyatni birlashtirish institutidir. Jamoat yig'ilishlari uchun imkoniyatlarni ta'minlash, mavjud axborot tarmoqlariga kirishni tashkil etish, har bir fuqaroning ommaviy axborot vositalari, mahalliy va federal hokimiyat organlari, ijtimoiy xizmatlar, davlat va xususiy korxonalar bilan o'zaro aloqada bo'lishiga imkon berish orqali kutubxona virtual va real kollektiv muloqot uchun sharoit yaratadi. Kutubxona jamoat hayotining markaziga, "ijtimoiy va madaniy infratuzilmaning muhim elementiga" aylanadi.
Aloqa funktsiyasi axborot funktsiyasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, u axborotni uzatish jarayonini, ya'ni aloqa jarayonini nazarda tutadi. Shu bilan birga, kutubxonaning institutsional fazilatlarini ko'rib chiqish kontekstida "muloqot" tushunchasi ko'proq darajada uni tashkil etish usullarini emas, balki ijtimoiy o'zaro ta'sir tamoyillarini aniqlashga xizmat qiladi. Shu bilan birga, axborot funktsiyasi hujjat mazmuniga kirish bilan bog'liq barcha jarayonlarga hamroh bo'ladi, kutubxona ishining barcha elementlarini qamrab oladi, chunki uning mazmuni darajasida hujjatlar bilan ishlashni o'z ichiga olgan har qanday harakat semantika uning ma'nosini ta'kidlashni, o'zgartirilgan ma'lumotlarni yaratishni o'z ichiga oladi. ma'lumot, meta-bilim.
Texnik va texnologik modernizatsiya zamonaviy kutubxonaning axborot funksiyasini kuchaytirishni ta’minladi. Kutubxona axborot makonining to'la huquqli sub'ektiga aylanadi. U hujjatlashtirilgan ma'lumot va bilimlarni to'playdi va saqlaydi, hujjat oqimini shakllantirishda ishtirok etadi va uni analitik va sintetik qayta ishlashni amalga oshiradi, axborot va bilim resurslarini tizimlashtiradi va baholaydi. Hujjatlarni tizimlashtirish va kataloglashtirish, ma’lumotnoma-bibliografik xizmatlarni amalga oshiruvchi kutubxona ko‘plab zamonaviy axborot va bilim jarayonlari uchun zamin yaratadi.
Zamonaviy kutubxonaning axborot funktsiyasining o'ziga xos xususiyati shundaki, u axborot jarayonining boshqa sub'ektlari bilan yaqin aloqada, axborotni tarqatishning turli kanallaridan foydalangan holda amalga oshiriladi. Kutubxona axborotni baholash, sharhlash va filtrlashda, foydalanuvchilarga keng ko‘lamli bilim manbalari va ijtimoiy ahamiyatga ega ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatini ta’minlash maqsadida axborot massivlari o‘rtasida muayyan aloqalarni o‘rnatishda faol ishtirok etadi.
Yaqin vaqtlargacha kutubxona uning egallagan jismoniy maydoni, egalik qiladigan hujjat fondlari va unda ishtirok etuvchi shaxslar doirasi bilan belgilanadi. Hujjatlar to'plami kutubxona makonida foydalanuvchi ma'lum bir saqlash birligining joylashishini osongina aniqlashi mumkin bo'lgan tarzda tashkil etilgan, ammo bu omborlarni tashkil qilishning tematik yoki boshqa tamoyillari bilan bog'liq ma'lum noqulayliklarni keltirib chiqargan. Tadqiqotchi kutubxonani yaxshi bilishi, uning murakkab ierarxik tuzilishiga xos bo‘lgan afzalliklardan to‘liq foydalanish uchun unga “ko‘nikishi” kerak edi.
Kutubxona xizmatlarining zamonaviy paradigmasi nafaqat ma'lum bir kutubxonaning hujjatlar to'plamidan foydalanishga asoslanadi, balki hujjatning ham, foydalanuvchining ham vaqti va joyidan qat'i nazar, ma'lumotlarga kirishning tubdan yangi imkoniyatlaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. O'z foydalanuvchilarining axborot, ta'lim va madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun kutubxona nafaqat o'z fondida yoki serverlarining qattiq disklarida saqlanadigan hujjatlashtirilgan bilim va ma'lumotlarni taqdim etadi.
Zamonaviy kutubxona o'zining jismoniy chegaralarini buzadi, realdan virtual makonga o'tadi. Bir tomondan, u axborot makonining boshqa sub'ektlariga tegishli axborot resurslaridan, shu jumladan Internetda taqdim etilganlardan foydalanishni taklif qiladi. Boshqa tomondan, u o'zining jismoniy devorlari orqasida foydalanish mumkin bo'lgan elektron axborot resurslarini (ma'lumotlar bazalari, raqamli hujjatlar to'plami, veb-saytlar va veb-portallar) yaratadi. Va nihoyat, kutubxona ma'lumot va bilimlarni topish uchun virtual xizmatlarni taqdim etadi.
Kutubxonani virtualizatsiya qilish kutubxona tarmog'ining faol rivojlanishi bilan sodir bo'ladi. Kutubxona tarmoqlarini yaratish tarixi o'nlab yillarga borib taqaladi. Rossiyada birinchi kutubxona tarmoqlari 20-asr boshlarida paydo boʻlgan. Kutubxona tarmoqlarining eng yorqin misollari 1970-yillarning oxirida buyruq-boshqaruv tamoyillari asosida shakllangan markazlashtirilgan kutubxona tarmoqlari va kutubxonalararo abonent tizimidir. Uslubiy rahbarlik va tizim ichidagi kitob almashinuvi tizimi tarmoqdagi o‘zaro hamkorlik tamoyillariga asoslanib, hududiy kutubxona birlashmalari va idoralararo kutubxona komissiyalari faoliyati amalga oshirildi.
Tarmoq nazariyasi klassikalaridan biri kutubxonaning o'zaro ta'siri J.Bekker kutubxona tarmog‘iga quyidagi ta’rifni berdi. Bu "... umumiy standartlar asosida va aloqa vositalaridan foydalangan holda, funktsional jihatdan o'zaro bog'liq maqsadlarni ko'zlagan holda ma'lumot almashish uchun ikki yoki undan ortiq kutubxonalarning" rasmiy birlashmasi.
Bugungi kunda o‘zgargan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ixtiyoriylik va faollik, o‘zaro manfaatli va sheriklik munosabatlarini o‘rnatish tamoyillari asosida qurilgan juda ko‘p sonli kutubxona tarmoqlari yaratilmoqda va faoliyat ko‘rsatmoqda. Kutubxona faoliyatining maqsadlari hujjatlashtirilgan bilimlarni va ijtimoiy ahamiyatga ega ma'lumotlarni yaratish, to'plash va ulardan foydalanishdir.
Axborot va bilimlar oqimining jadalligi o'sib borayotgan sharoitda, uning tarkibiy resurslari mavjudligini kengaytirish, aloqa va axborot funktsiyalarini amalga oshirish zamonaviy kutubxonaning kognitiv faoliyatini rivojlantirmasdan mumkin emas. xarakter. Kutubxona passiv axborot vositachisi bo'lishni to'xtatadi, u eng samarali va keng tarqalgan bilimlarni boshqarish tizimlaridan biriga aylanadi.
U bilim sohasining doimiy tuzilish, kontekstni o'zgartirish, filtrlash va maqsadli mavzuni, tarjima va qayta ishlash kabi atributlari bilan tavsiflanadi. Kutubxona jamoaviy xotiraga kirish, tashqi va ichki bilimlarning qarama-qarshiligini olib tashlash uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Kutubxona maxsus "meta-asboblar"ni yaratadi, ular yordamida bilimlar massivlarini boshqaradi. Kataloglashtirish va tasniflash tizimlari, bibliografiya, alohida foydalanuvchilarning, ijtimoiy guruhlarning va butun jamiyatning bilimga bo'lgan ehtiyojlarini nazorat qilish usullari kiradi. Bilimlarni tizimlashtirib, uning parchalangan va global darajalarini ajratib ko'rsatish orqali kutubxona atrofdagi dunyo haqidagi bilimlarning ob'ektivligi va chuqurligini ta'minlaydi. Kutubxonaning kognitiv funksiyasining rivojlanishi bilimlar jamiyatida kutubxona ijtimoiy institutining dolzarbligining kafolati hisoblanadi.
Zamonaviy kutubxona axborot-kommunikatsiya funktsiyalari chegaralarini engib o'tib, boshqa aloqa instituti - ta'lim muassasasi rolini o'z zimmasiga oladi. Kutubxonaning tarbiyaviy funksiyasi jamiyatning ma’naviy takror ishlab chiqarishini ta’minlashga qaratilgan tadbirlar majmuini o‘z ichiga oladi. Zamonaviy kutubxona o'quv jarayonida ham keng (madaniy me'yorlar va qadriyatlarni hozirgi va kelajak avlodlarga etkazish) va tor ma'noda (shaxsning ta'limini axborot bilan ta'minlash) ishtirok etadi. Kutubxona umumiy (umumiy madaniy) va maxsus (kasbiy) ta’limning birligini ta’minlab, ijtimoiy barkamol shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. “Bunday inson ijtimoiy institutlarning maqsadi va rivojlanish tendentsiyalarini adekvat idrok etadi. U tashkil etish va boshqarish tizimida rivojlanayotgan texnologiyalarni o'zlashtirishga qodir, ya'ni. ijtimoiy jarayonlarning ongli sub'ekti bo'la oladi.
Kutubxona ta'lim funktsiyasini bajarib, har doim o'rganishning universal usullaridan biri bo'lib kelgan. Umumjahonlik ijtimoiy ehtiyojlar va kutubxona tomonidan hal qilinadigan kognitiv vazifalar darajalarining tabaqalanishida ifodalanadi, masalan: umumiy yoki ma'lum bir bilim sohasida savodsizlikni dastlabki yo'q qilish, o'z-o'zini tarbiyalash yoki tadqiqot ishlari va boshqalar.
Ma'lum bo'lgan matnlarga murojaat qilmasdan, umuman olganda, biron bir fan, san'at yoki dinni o'rganish deyarli mumkin emas. Darhaqiqat, faqat tegishli farqlarni aniqlash orqali yangi bilim elementlarini eski, ma'lum bo'lganlardan ajratish mumkin. Kutubxona bilimdon o'quvchining boshqa madaniyat, til, tarix, jamiyat matnlariga murojaat qilishiga vositachilik qiladi.
Bundan tashqari, kutubxona yangi matn, nutq ishlab chiqarish bilimlari bilan bog'liq. Shu nuqtai nazardan qaraganda, u “madaniyat yaratish” quroliga aylanadi: u yangi ma’nolarni izlash va yaratishga o‘rgatadi. Bunday vaziyatda matn boshqa asarlarni kesib o'tuvchi "metodik maydon ... nutq harakatida mavjud" - iqtiboslar, havolalar, aks-sadolar, madaniyat tili bilan singib ketgan maydondir.
Kutubxona odamlarning bilimidagi bo'shliqni qoplashni ta'minlaydi, ularni doimiy ravishda fan, texnika va madaniyatning eng so'nggi yutuqlari haqida ma'lumot bilan oziqlantiradi. Shuning uchun ham kutubxonalarni umrbod ta’lim va o‘z-o‘zini tarbiyalashning asosiy bazasi deb hisoblash odat tusiga kirgan.
Zamonaviy kutubxona axborot madaniyatini ommalashtirish va yuksaltirishga muhim hissa qo‘shmoqda, bu esa kompyuter savodxonligi bilan bir qatorda zamonaviy va kelajak jamiyatining to‘la huquqli a’zosi sifatida inson faoliyatining muhim shartlaridan biriga aylanib bormoqda. Bilishning mahsuldorligi ko'p jihatdan mavzularni farqlash va bilimlarni kutubxona vositalari bilan konkretlashtirish, shu jumladan tizimlashtirish ko'nikmalarini egallashga bog'liq. Zamonaviy axborot texnologiyalarining joriy etilishi bilan foydalanuvchilarga bilimlarni boshqarish usullarini tushunish va qo'llash, ma'lumotlarni "filtrlash" va o'zlarining shaxsiy tanqidiy tanlovlarini amalga oshirishga o'rgatish vazifasi yanada dolzarb bo'lib bormoqda, chunki ularning aksariyati mustaqil ravishda ishlashga tayyor emas. elektron axborot muhiti.
Kitobxonlarni erkin ma’naviy rivojlantirish, milliy va jahon madaniyati qadriyatlari bilan tanishtirish, madaniy (reproduktiv va ishlab chiqarish) faoliyati uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgan tadbirlar kutubxonaning madaniy vazifasi hisoblanadi.
Madaniyatning uzviy va uzviy qismi boʻlgan, insoniyat madaniyatining eng katta qadriyati boʻlgan kutubxona ayni paytda mamlakatlar va xalqlar madaniy merosini rivojlantirish, tarqatish, yangilash va koʻpaytirishning eng muhim omillaridan biridir. Insonning madaniy va reproduktiv faoliyatida, jahon madaniy merosining davomiyligini ta’minlashda kutubxonaning o‘rni ayniqsa katta.
Xulosa
Zamonaviy kutubxona moslashuvchan, ko'p funktsiyali, ochiq madaniy va tsivilizatsiya institutidir. U hujjatlashtirilgan bilimlarni to'playdi, tartibga soladi va saqlaydi, ijtimoiy qo'zg'alish holatlarida ijtimoiy hayotning barqarorligini ta'minlaydi. To'plangan axborot va bilim resurslaridan foydalanishni tashkil etish, ularda navigatsiyani ta'minlash orqali u shaxslarning axborot, ta'lim va madaniy ehtiyojlarini shakllantiradi va qondiradi, ularning intilishlari, harakatlari va manfaatlarining integratsiyasini, shuningdek, insoniyat jamiyatining barqaror rivojlanishini ta'minlaydi. . Zamonaviy kutubxona madaniy me'yorlar va qadriyatlarni avloddan-avlodga o'tkazib, odamlarning hayoti davomida ijtimoiy moslashuvi va sotsializatsiyasiga hissa qo'shadi. U nafaqat axborot ishlab chiqarishning faol ishtirokchisi, balki bilimlarni boshqarish uchun zarur vositaga ham aylanadi.
Kutubxona har bir jamiyatning asosiy (boshlang'ich) tuzilmalaridan biridir, shuning uchun undagi o'zgarishlar bevosita kutubxonada o'z aksini topadi va uning ijtimoiy vazifasi sivilizatsiya taraqqiyotining tabiati bilan belgilanadi. Vazifasi orqali kutubxona muayyan jamiyatning ahvoli bilan ham, butun jahon madaniy jarayoni bilan ham bog'liq bo'lib, u insoniyatning ma'naviy izlanish bosqichlarini aks ettiradi.
Zamonaviy jamiyatda sodir bo'layotgan o'zgarishlar kutubxonaning ijtimoiy funktsiyalarini o'zgartirishga olib keladi. Uning anʼanaviy funksiyalari (xotira, aloqa, axborot, taʼlim va madaniy) funksiyalari yangi mazmun bilan boyidi, ularni amalga oshirish imkoniyatlari kengaydi. Kognitiv jarayonning imkoniyatlarini, madaniy rivojlanishning uzluksizligini va insoniyatning ommaviy madaniy merosidan foydalanishni ta'minlaydigan kommunikativ va kognitiv kabi kutubxona funktsiyalari ayniqsa dolzarb va rivojlanishdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. Akilina, M.I. Jamoat kutubxonalari: yangilanish tendentsiyalari // Kutubxonashunoslik. - 2001 yil - 2-son.
2. Volodin, B.F. Ilmiy, ta'lim va madaniyat siyosati kontekstida tadqiqot kutubxonasi: Germaniyaning tarixiy tajribasi. - SPb., 2002 yil.
3. Goncharov, P.3. Ta'limning aksiologik va ijodiy-antropologik asoslari // Iqtisodiyot va madaniyat: universitetlararo. Shanba. - Ekaterinburg, 2003 yil.
4. Kartashov, N.S. Umumiy kutubxona fani... - 2-qism. - M., 1997 y.
5. Matlina, S.G. "Kutubxonashunoslik" jurnalidagi "Falsafiy maqolalar" chegaralari bo'yicha eslatmalar // Kutubxonashunoslik. - 1996. - No 4/5.
6. Kutubxonalar tarmog‘i: Xalqaro materiallar. konf. - SPb., 2000 yil.
7. Fedoreeva, L.V. Kutubxona ijtimoiy o'zgarishlar davrida ijtimoiy institut sifatida: Xabarovsk o'lkasida mintaqaviy axborot-kutubxona markazini shakllantirish misolida: dis. Cand. ijtimoiy. Fanlar: 22.00.04. - Xabarovsk, 2005 yil.
8. Firsov, V.R. Kutubxona faoliyatining asosiy funktsiyalari: Madaniy yondashuv // Ilmiy-texnik kutubxonalar. - 1985. - 5-son.
9. Tsareva, R.N. Fuqarolik jamiyati qadriyatlari tizimida kutubxonaning roli va o'rni // RLA axborot byulleteni. - 2005. - 36-son.