1. Kredit va uning mazmuni

8.Kredit qonunlari

Kreditning vujudga kelishi kredit munosabatlari ishtirokchilari manfaatlarining yo‘nalishiga bog‘liq. Tomonlar manfaatlarining mos kelishi kredit shartnomasi tuzilishini ta’minlaydi. Lekin kredit munosabatlari ishtirokchilari manfaati nafaqat vaqt va makon jihatdan, shuningdek, sifat jihatdan ham mos tushgan taqdirdagina bu munosabatlar reallikka aylanadi. SHu bilan birga, kreditning bu muhim sifatlari kredit munosabatlari sodir bo‘lishining asosiy sababi bo‘lolmaydi. Kredit vujudga kelishi uchun, yuqorida aytilgandek, aniq bir iqtisodiy asos fondlarning doiraviy aylanishi va shunga o‘xshash boshqa aniq sharoitlar bo‘lishi zarur. Faqatgina ana shu ta’sir etuvchi omillar bo‘lgan taqdirdagina kreditning vujudga kelishi reallikka aylanadi.
Kreditning mohiyatini anglashda kredit qonunlari muhim o‘rinni egallaydi. Kreditning 3 ta qonuni bor:
1. qaytarilish qonuni;
2. qiymatning saqlanish qonuni;
3. muvozanat qonuni- berilayotgan kreditlar va ularning resurslar taminoti ortasida muvozanat bo‘lishi kerak.
9. Kreditning turlari
Kreditning turi deganda uning ma’lum belgilariga ko‘ra o‘ta aniqlikda shakllantirilgan tavsifi tushuniladi.
Kreditlar muddatiga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
– qisqa muddatli kreditlar;
– o‘rta muddatli kreditlar;
– uzoq muddatli kreditlar.
Kreditlarning muddati bo‘yicha turlarga ajratish dunyo mamlakatlarida bir-biridan farq qiladi. Masalan, AQSHda muddati 1 yildan 8 yilgacha bo‘lgan kreditlar o‘rta muddatli kreditlar hisoblanadi. Germaniyada esa, 1 yildan 6 yilgacha muddatdagi kreditlar o‘rta muddatli kreditlar hisoblanadi. O‘zbekistonda esa, umuman o‘rta muddatli kreditlar toifasi mavjud emas. Demak, respublikamizda 1 yilgacha muddatga berilgan kreditlar qisqa muddatli, 1 yildan ortiq har qanday muddatga berilgan kreditlar uzoq muddatli kreditlar hisoblanadi.
Tijorat banklarining qisqa muddatli kreditlari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning aylanma mablag‘larini to‘ldirish maqsadiga berilsa, ularning o‘rta va uzoq muddatli kreditlari investitsion xarajatlarni moliyalashtirish maqsadiga beriladi.
Kreditlar ta’minlanganligiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– ta’minlanmagan kreditlar;
– qisman ta’minlangan kreditlar;
– to‘liq ta’minlangan kreditlar.
Ta’minlanmagan kreditlar deganda hech qanday ta’minotsiz berilgan ishonchli kreditlar tushuniladi. Bunday kreditlar tijorat banklarining to‘lovga qobilligi yuqori bo‘lgan ishonchli mijozlariga beriladi.
Qisman ta’minlangan kreditlar deganda ta’minot summasi kreditning asosiy qarz summasi va foizini to‘liq qoplashga etmaydigan kreditlarga aytiladi.
To‘liq ta’minlangan kreditlar deganda ta’minot summasi kreditning asosiy qarz summasi va foizini to‘liq qoplashga etadigan kreditlarga aytiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining talabi bo‘yicha, tijorat banklari kreditlari uchun qabul qilingan ta’minot summasi kredit bo‘yicha qarzdorlik summasiga nisbatan kamida 125% bo‘lishi lozim.
Kreditlar takror ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko‘rsatishiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– ishlab chiqarish jarayoniga beriladigan kreditlar;
– ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish uchun beriladigan kreditlar;
– iste’mol maqsadi uchun beriladigan kreditlar.
Tovarlar ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda tijorat banklari beradigan kreditlar muhim rol o‘ynaydi. SHuningdek, ishlab chiqarilgan tovarlarni xarid qilish uchun iste’molchilar har doim etarli darajada pul mablag‘lariga ega bo‘lmaydi. Shu sababli, ular tovarlarning ma’lum qismini tijorat banklarining kreditlari hisobidan xarid qiladilar.
Kredit bahosiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– bepul (tekin) kreditlar;
– arzon kreditlar;
– qimmat kreditlar.
Garchi foiz to‘lashlilik kreditning prinsiplaridan biri bo‘lsa-da, ba’zan kreditlar foizsiz beriladi. Bunga misol qilib, Xalqaro ta’mirlash va taraqqiyot banki tomonidan qashshoq mamlakatlarga berilayotgan foizsiz kreditlarni keltirish mumkin. Xususan, Afrikaning Sahara davlatidan janubda joylashgan barcha mamlakatlarda ocharchilik hukm surmoqda. Mazkur mamlakatlarga ijtimoiy maqsadlar uchun foizsiz kreditlar berilmoqda.
Arzon kredit deganda, odatda, foiz stavkasi, ya’ni bahosi bozor stavkasidan past bo‘lgan kreditlarga aytiladi.
Kreditlarning bahso ssuda kapitallari bozorida shakllanadi. Ssuda kapitallari bozorining ikki segmenti mavjud bo‘lib, pul bozori segmentida qisqa muddatli kreditlarning bahosi shakllanadi. Kapitallar bozori segmentida esa, o‘rta va uzoq muddatli kreditlarning bahosi shakllanadi.
Qimmat kreditlar deganda foiz stavkasi bozor stavkasidan yuqori bo‘lgan kreditlarga aytiladi. Odatda, risk darajasi yuqori bo‘lgan bitimlar banklarning qimmat kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi.
Shuningdek, 2-jadval ma’lumotlari respublikamiz tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasining ijobiy darajaga ega ekanligini, ya’ni inflyasiya darajasidan yuqori ekanligini ko‘rsatadi.
Kreditlar foiz stavkasining turiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
– suzuvchi stavkaga ega bo‘lgan kreditlar;
– qat’iy belgilangan stavkaga ega bo‘lgan kreditlar.
Tijorat banklari har doim suzuvchi stavkada kreditlar berishdan manfaatdor bo‘ladi. Buning sababi shundaki, kredit suzuvchi stavkada berilganda, uning foiz stavkasi qanday o‘zgarishidan qat’iy nazar, bank oladigan daromad, ya’ni marja yoki spred, o‘zgarmasdan qoladi.
Kredit oluvchi har doim qat’iy belgilangan stavkaga ega bo‘lgan kreditlarni olishdan manfaatdor bo‘ladi. Chunki, bunda kreditning bahosi o‘zgarmasdan saqlanib qoladi. Agar kredit suzuvchi stavkada olingan bo‘lsa, u holda, kreditning bahosining oshishi kredit oluvchining foiz to‘lovlari miqdorining oshishiga olib keladi.
Kreditlar tarmoq xususiyatiga ko‘ra quyidagi turlarga bo‘linadi:
– sanoatga berilgan kreditlar;
– qishloq xo‘jalik kreditlari;
– qurilish kreditlari;
– savdo kreditlari va h.k.
Kreditlash ob’ektlariga ko‘ra kreditning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
– tovar-moddiy qimmatliklarni sotib olish uchun berilgan kreditlar;
– ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish uchun berilgan kreditlar (masalan, respublikamizda paxta va g‘allani etishtirish xarajatlari imtiyozli kreditlar hisobidan moliyalashtiriladi);
– mijozlarning to‘lov aylanmasidagi uzilishni qoplash uchun berilgan kreditlar.
Kreditning maqsadi yo‘nalishi va kredit munosbatlarida ishtirok etuvchi sub’ektlarga ko‘ra kreditning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
– sinditsiyali kreditlar;
– ipoteka kreditlari;
– xalqaro kreditlar.
Sinditsiyali kredit deganda bitta ob’ektni yoni loyihani kreditlash uchun ikki yoki undan ortiq bank tomonildan berilgan kreditga aytiladi.
Bosh bank bilan ishtirokchi banklar o‘rtasida Bosh bitim tuziladi va ushbu bitimga asosan bank sindikati tashkil etiladi.
Bank sindikati bilan kredit oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi tuziladi.
Sinditsiyali kreditlar berish quyidagi shartlar asosida amalga oshiriladi:
A. Etakchi bankning to‘lovga qobil va likvidli bo‘lishi.
B. Etakchi bank sinditsiyali kreditning kamida 25 foizini o‘zining resurslari hisobidan beradi.
V. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining kreditlash faoliyatiga nisbatan o‘rnatilgan iqtisodiy normativlarni buzmaslik:
– bir mijozga yoki o‘zaro bog‘liq mijozlar guruhiga beriladigan ta’minlangan kreditlarning maksimal miqdori;
– bir mijozga yoki o‘zaro bog‘liq mizojlar guruhiga beriladigan ta’minlanmagan kreditlarning maksimal miqdori;
– tijorat banki tomonidan beriladigan yirik kreditlarning maksimal miqdori;
– insayderlarga beriladigan kreditlarning maksimal miqdori.
G. Kredit oluvchi sub’ektning kredit to‘loviga layoqatli bo‘lishi.
D. Kredit bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlarni (kredit shartnomasi, Bosh bitim va boshqalar) yuridik jihatdan to‘g‘ri rasmiylashtirish va ushbu jarayonni nazorat qilish.
Hozirgi kunda taraqqiy etgan mamlakatlarda suzuvchi stavkadagi sinditsiyali kreditlardan keng ko‘lamda foydalanilmoqda.