1. Kreativ fikrlash faniga kirish

1.Kreativ fikrlash faniga kirish
Hozirgi glaballashuv sharoiti, istaymizmi-yo'qmi, bizning ishlash va yashash tarzimizni o'zgartirmoqda. Birinchidan, biz globallishish, ifloslanish, moliyaviy inqirozlar yoki yangi epidemiyalar bo'ladimi, butun dunyoga ta'sir qiladigan murakkab muammolarga tobora ko'proq duch kelmoqdamiz. Ushbu muammolarni hal qilish bo'yicha harakatlarni muvofiqlashtirish uchun bizga ijobiy fikrlash va ijodiy g'oyalar kerak. Shaxsiy darajada globallashuv hayotning tobora tezlashib borayotgan sur'atini keltirib chiqaradi. Bizda juda ko'p ma'lumot mavjud, ammo bugun o'rgangan narsalarimiz ertaga osonlikcha eskirishi mumkin. Garchi tez o'zgarishlar ham yangi imkoniyatlar keltirsa-da, endi biz butun dunyo bo'ylab iste'dodli odamlar bilan raqobatlashishimiz kerak. Ushbu muhitda muvaffaqiyat qozonish uchun bizga ishonchli qarorlar qabul qilishga va tezda yangi bilimlarni olishga yordam beradigan ijobiy fikrlash qobiliyatlari kerak
Ammo ijobiy fikrlash qobiliyatlari deganda nimani tushunamiz? Asosan, bu ikki narsaga bog'liq - tanqidiy fikrlash va ijodkorlik. Tanqidiy fikrlash aniq va oqilona fikrlashdir. Bu aniq va muntazam ravishda fikrlashni, boshqa narsalar qatorida mantiq va ilmiy fikrlash qoidalariga rioya qilishni o'z ichiga oladi. Ijodga kelsak, bu yangi va foydali g'oyalarni taklif qilish, muqobil imkoniyatlarni yaratishdir. Ushbu kitob fikrlash qobiliyatlarining ikkita xil usuli haqida bo`lib , shu o'rinda siz quyidagilarni so'rashingiz mumkin: Qaysi biri muhimroq, tanqidiy fikrlash yoki ijodkorlik? Qisqa javob shundaki, ular bir xil darajada muhimdir. Muammolarni hal qilish uchun g'oyalarni taklif qilish uchun bizga ijodkorlik kerak, ammo bu g'oyalarni baholash va takomillashtirish uchun tanqidiy fikrlash kerak. Ular bir-birini to'ldiradi va insonlarni fikrlash qobiliyatini mukkamallik sari yetaklaydi.
Kreativlik sо‘zi (inglizcha “create” – yaratuvchanlik, ijodkorlik) sо‘zidan olingan bо‘lib, inson shaxsining ijodkorlikka bо‘lgan qobiliyati, ijodkorlik iste’dod darajasi, individning an’anaviylik yoki odat tusiga kirgan fikrlash sxemasidan uzoq bо‘lgan, prinsipial yangi g‘oyalarni yaratishga tayyorlikni xarakterlovchi, shuningdek, muammolarni о‘zgacha tarzda bartaraf etish, iqtidorning mustaqil faktori sifatida qabul qilingan ijodiy qobiliyatlaridir.
Kreativ shaxs bо‘lish, bizning misolimizda esa, kreativ о‘quvchi bо‘lish – bugungi dunyoda afzalliklarga ega bо‘lish, masalan, boshqa о‘quvchilar ichida ajralib turish, boshqalarga qaraganda qiziq suhbatdosh bо‘lish, hayotda uchraydigan qiyinchiliklardan noodatiy tarzda chiqib ketish demakdir.
Har bir о‘quvchidagi kreativlikning rivojlanishi individual hisoblanadi. Kreativlik rivojlanishining sistemalilik faktori ta’limning ijtimoiylashuvi bо‘lib hisoblanadi. Kreativlikning dastlabki kо‘rinishlari har bir insonga xos. Biroq, u о‘sayotgan, tarbiyalanayotgan, ta’lim olayotgan muhitdagi turli xil ta’qiqlar, sotsial shablonlar ijodiy faoliyatning blokirovka (yopilish)siga olib keladi. О‘quvchida kreativlikning rivojlanishi uchun psixologik bosimlardan ozod qilib, ijodiy turtki berish lozim.
ljodiy fikrlash - bu nimanidir yangicha ko’rib chiqish qobiliyatidir. Bu muammoga yangi yondashuv, xodimlar o’rtasidagi ziddiyatni hal qilish yoki ma’lumotlar to’plamining yangi natijasi bo'lishi mumkin. Barcha sohalardagi ish beruvchilar ijodiy fikrlaydigan va ish joyiga yangi istiqbollarni keltiradigan xodimlarni xohlashadi. Ushbu referat ijodiy fikrlash nima ekanligini, ijodiy fikrlash turlari va ish joyida ijodiy fikrlashning afzalliklari haqida ma'lumot beradi.
Fikrlash kengligi – xususiy tomonlarni nazardan qochirmasdan, muammoni tо‘liq qamrab olish qobiliyatidir.Tafakkurning teranligi – murakkab savollarning mohiyatigacha kira olish qobiliyatida ifodalanadi. Teran tafakkur qilishga qarama-qarshi bо‘lgan sifat - yuzaki fikrlash bо‘lib, inson mayda narsalarga e’tibor qaratib, asosiy qismni kо‘rmaydi. Mustaqil tafakkur yuritish insonning yangi muammolarni qо‘ya olishi va boshqalarning yordamiga murojaat qilmasdan ularni yechish yо‘llarini topish kо‘nikmasiga ega bо‘lishi bilan tavsiflanadi.
Shoshma-shosharlikda aql yuritish - inson qо‘yilgan savolga atroflicha о‘ylamasdan, qaysidir tomonni ushlab olib, yechimni berishga shoshadi, yetarlicha о‘ylanmagan javobni va mulohazani aytadi. Sekinlik bilan fikr yuritish faoliyati esa, nerv tizimi tipiga, ya’ni uni sekin harakatlanishiga bog‘liq bо‘lishi mumkin.
ljodiy fikrlash nima?
ljodiy tafakkur degani qutidan tashqarida fikrlash demakdir. Ko’pincha, ijodkorlik lateral fikrlashni o'z ichiga oladi, bu aniq bo'lmagan naqshlarni idrok etish qobiliyatidir.
ljodiy fikrlash vazifalarni bajarish, muammolarni hal qilish va muammolarni hal qilish uchun yangi usullarni ishlab chiqishni anglatishi mumkin. Bu sizning ishingizga yangi, ba’zan esa g’ayritabiiy nuqtai nazardan qarashni anglatadi. Bunday fikrlash bo'limlar va tashkilotlarga yanada samarali ishlashga yordam beradi
Ijodiy fikrlash qanday ishlaydi ?
Ish joyida ijodiy fikrlash imkoniyatlari aniq badiiy pozitsiyalardan yuqori texnik holatlarga qadar farq qiladi. Odatda, "aha' momentini o'z ichiga Olgan har qanday narsa ijodiy hisoblanadi. Bu erda turli xil ishlarda ijodiy fikrlashni namoyish qilishning ba’zi bir misollari keltirilgan.
Badiiy ijod
Sizning ishingiz badiiy elementga ega bo’lishi uchun siz rassom bo’lishingiz shart emas. Ehtimol siz maksimal darajada ta’sir qilish uchun chakana displeylarni tashkil qilasiz yoki jozibali piyoda yurish yolini shakllantirasiz. Boshqa badiiy ijodiy vazifalarga logotiplarni loyihalash, reklama nusxasini yozish, mahsulot uchun qadoqlarni yaratish yoki mablag'ini olish uchun telefon skriptini tuzish kiradi.
Ijodiy fikrlash turlari
Ijodiy fikrlash bir necha usulda ifodalanadi. Bu erda siz ish joyida ko'rishingiz mumkin bol lgan ijodiy fikrlashning ba’zi turlari mavjud.
Tahlil

Biror narsa haqida ijodiy o’ylamasdan oldin, avval uni tushunishingiz kerak. Buning uchun nimani anglatishini bilish uchun narsalarni diqqat bilan tekshirib ko’rish qobiliyati talab etiladi. Matnni, ma’lumotlar to’plamini, dars rejasini yoki tenglamani ko’rib chiqayapsizmi, avval uni tahlil qilishingiz kerak.

Ochiq fikr
Ijodiy fikr yuritish uchun har qanday taxmin yoki noaniqlikni chetga surib, narsalarga mutlaqo yangicha nuqtai nazardan qarang. Muammoga ochiq fikr bilan kelib, siz o’zingizga ijodiy fikrlash imkoniyatini berasiz.
Muammoni hal qilish
Ish beruvchilar ish bilan bog'liq muammolarni hal qilishda yordam beradigan ijodiy xodimlarni xohlashadi. Muammoga duch kelganda, yordam so’rashdan Oldin uni hal qilishning usullarini ko'rib chiqing. Agar sizga menejerning fikri kerak bo’lsa, muammolarni taqdim etishdan ko’ra echimlarni taklif qiling
Tashkilot
Bu qarama-qarshi bo'lib tuyulishi mumkin. ijodkorlar ma'lum darajada uyushmaganligi bilan mashhur emasmi? Aslida, tashkilot ijodning ajralmas qismidir. Agar siz yangi g’oyani sinab ko'rishda biroz chalkashib ketishingizga to'g’ri kelsa-da, boshqalar sizning tushunchangizni tushu 'shi va kuzatishi uchun g’oyalaringizni tartibga solishingiz kerak.
Aloqa

Odamlar sizning ijodiy g’oyangizni yoki echimingizni, agar siz uni samarali ravishda etkazsangizgina qadrlashadi. Siz kuchli yozma va og’zaki muloqot qobiliyatlariga ega bo’lishingiz kerak.

Bundan tashqari, vaziyatni ijodiy o’ylashdan oldin uni to'liq tushunishingiz kerak. Demak, siz ham yaxshi tinglovchi bo’lishingiz kerak. Siz to'g’ri savollarni berib, javoblarini tinglash orqali noyob echimni topishingiz mumkin.
Ijodiy fikrlashning afzalliklari
Ish beruvchilar ijodiy fikrlaydiganlarni xohlashadi, chunki bu ularning pastki qatoriga foyda keltiradi. Ijodkorlikni rivojlantiradigan kompaniyalar daromadni ko'payishini ko’rishlari mumkin. O’zingizni ijodiy fikrlovchi sifatida tanlasangiz, hozirgi tashkilotingiz ichida sizni yanada jozibali ish nomzodi yoki etakchiga aylantirishingiz mumkin.
Ishga joylashish uchun ariza topshirganingizda, ilgari sizning ijodiy tabiatingiz sizga qanday yordam berganligi va bu siz izlayotgan ishda qanday qilib boylik bo’lishi mumkinligini o’ylab ko’ring. Ozingizning rezyumeingizda va ilova xatingizda ijodkorligingizni ko'rsatadigan kalit so'zlarni kiritishni o’ylab ko'ring.
Muqova xatingizga ijodiy fikrlashning ish beruvchiga qo’shgan qiymatiga oid bir yoki ikkita aniq misollarni kiriting. Ehtimol, siz o'zingizning bo’limingiz pulini tejashning ijodiy usulini o'ylab topgandirsiz yoki samaradorlikni oshiradigan ariza hujjatlar tizimini yaratdingiz.
O'zingizning ijodingizni namoyish etganingiz haqidagi misollar bilan tayyorlangan intervyusingizga keling. Bu, ayniqsa, ish tavsifida ijodkorlik yoki ijodiy fikrlashni talab sifatida sanab o’tilgan bo’lsa, bu juda muhimdir.
Agar siz shaxsiy ijod vositasi sifatida ijodiy imkoniyatlarni izlayotgan bo’lsangiz, ajablanadigan joylarda qoniqish hosil qilishingiz mumkin. O’zingizning ishingizni o’zingizning zimmangizga olishga imkon beradigan har qanday ish oxir-oqibat o’zingizni ijodiy his etasiz.
2. Vertikal fikrlash - bu odatda tanlangan, analitik va ketma-ket
bo’lishni o’z ichiga olgan muammolarga yondashuv turi. Buni lateral
fikrlashga qarama-qarshi deb aytish mumkin edi.1 Vertikal tafakkur ongsiz va ong ostidagi jarayonlar orqali qo’shimcha sezgi, tavakkal qilish va tasavvurni ishlatishni o’z ichiga olgan lateral fikrlashdan farqli o’laroq, ma’lumot olish yoki qaror qabul qilish uchun oqilona baholash orqali ko’proq ongli yondashuvdan iborat. Fikrlashning bunday turi odamlarni muammoni echishda ketma-ket yondashishga undaydi, bu erda ijodiy va ko’p yo’nalishli javob beparvo deb topiladi. Vertikal mutafakkirlar muvaffaqiyatsizlikka yoki qarama-qarshi fikrlashga yo’l qo’ymaslik uchun tashqi ma’lumotlar va dalillarga tayanishni afzal ko’rishadi.
Muammolarni hal qilish usuli sifatida “vertikal fikrlash” tushunchasi
birinchi marta Edvard de Bono tomonidan kiritilgan va uni 1970 yilda
“Lateral Thinking: Creativity Step by Step” nomli nashridan boshlab
topish mumkin. Kitobda vertikal fikrlash kontseptsiyasi “tanqidiy fikrlash” bilan juda ko’p o’xshashliklarga ega ekanligini ko’rish mumkin. De Bono o’z matnida bu ikki tushunchani ajratib turuvchi asosiy omil tanqidiy fikrlash faqat aql bilan o’ylashni o’z ichiga oladi, vertikal fikrlash esa shaxsdan muammo yechimini topishda tartibni qo’llashni talab qiladi, deb tushuntiradi.
! Lateral (yon tomondan) fikrlash - bu darhol aniq bo’lmagan fikrlash
orqali bilvosita va ijodiy yondashuv yordamida muammolarni hal qilish uslubi. Unga faqat an’anaviy bosqichma-bosqich mantiq yordamida erishib bo’lmaydigan g’oyalar kiradi. Bu atama birinchi marta 1967 yilda Edvard de Bono tomonidan “Lateral Thinking Use” kitobida ishlatilgan.
Vertikal fikrlashning maqsadi ham muammoga bitta jiddiy javobni
berishdir. Vertikal fikrlash, javob allaqachon mavjud bo’lgan va ketma-ket vositalar yordamida tushuntirilishi kerak bo’lgan jarayonlarda ko’proq qo’llaniladi. Shu nuqtai nazardan, vertikal fikrlash orqali olingan javob, shaxs uchun mavjud bo’lgan ma’lumotlarni ko’rib chiqishda ko’pincha “eng to’g’ri” deb hisoblanadi. Bono talqiniga kelsak, shaxslar yagona fikrlash uslubiga rioya qilishlari shart emas, aksincha ikkalasini sintez qilish yo’li bilan yechimlar hosil qilishadi. Amaldagi fikrlash uslubi jihatidan har xil shaxslar har xil imtiyozlarga ega bo’lishiga qaramay, har ikkalasining muvozanati odatda har qanday muammoga yechim topishda eng maqbul deb hisoblanadi.
Vertikal va laetral fikrlash bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega.
Bu xususiyatlar fikrlash jarayonida alohida ahamiyatga ega va ular fikrlash jarayoni samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Vertikal fikrlash xususiyatlari:
− qaytadan faol fikrlash;
− tizimlashtirilgan: ketma-ket yondashishni rag’batlantiradi;
− mantiqiy yondashuvni hisobga oladi
− ehtimol eng yuqori yo’lni tutadi;
− g’oyalar bo’yicha tahlil;
− har bir qadamda albatta to’g’ri bo’lishi kerak;
− aralash va ahamiyatsiz bo’lgan narsalarni chiqarib tashlaydi;
− yaxshi tahlil qilingan, ammo qarorni qabul qilish qiyin;
− umidvor bo'lganini topmaguncha, turli xil yondashuvlar ko'rinishi
mumkin.

Vertikal fikrlashning o’ziga xos jihatlari:

− yechimga o’tish uchun ma’lumotni o’zi uchun ishlatadi;
− har bir javob dalilga muhtoj;
− osonlikcha chalg’imaydi;
− nima to’g’ri va noto’g’ri ekanligini baholashga qaratilgan.
Deduktiv flkrlash - bu mantiqiy jarayon bo'lib, u haqiqat deb taxmin qilingan bir necha asoslarga asoslanib xulosa chiqaradi. Ba'zida bunday flkrlash usuli "yuqoridan pastga qarab flkr yuritish" deb nomlanadi, chunki u muayyan vaziyatni o’rganishdan umumiylikdan boshlanadi. Deduktiv flkrlash mantiq yoki matematika kabi fanlarning, shuningdek fanning ba'zi sohalarida asosiy qismidir. Bu flkrlashning eng kuchli va inkor etilmaydigan turlaridan biri hisoblanadi va uning xulosalarini (agar u haqiqat bdlgan ba'zi bir asoslardan boshlangan bo^l lsa), printsipial ravishda inkor etib bo’lmaydi.
Aqliy hujum - bu aniq belgilab berilgan muammolarni hal qilish maqsadida o‘rganuvchi guruhlar tomonidan g‘oyalarni yaratish uchun foydalanadigan usul. Boshqariladigan sharoitda va erkin fikrlash muhitida jamoalar muammoga “Biz qanday hal qilishimiz mumkin?” savollari bilan murojaat qilishadi. Ular juda ko‘p g‘oyalarni ishlab chiqaradi va potensial yechimlarni topish uchun ular orasidagi aloqalarni o‘rnatadi.
Mazkur metodda biror muammo bo’yicha ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni toʻplab, ular orqali ma‘lum bir yechimga kelinadi. “Aqliy hujum” metodining yozma va ogʻzaki shakllari mavjud. Ogʻzaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri oʻz fikrini ogʻzaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar oʻz javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar.
Kreativ fikrlashda ta'limning asosiy vazifasi o'quvchida jamiyatda muvaffaqiyatli hayot kechirishi uchun bugun va kelajakda kerak bo'ladigan ko'nikmalarni shakllantirishdir. Kreativ fikrlash bugungi yoshlar ega bo'lishi kerak bo'lgan muhim ko'nikma bo'lib, bu ko'nikma ularga doimiy tarzda va shiddat bilan o'zgarayotgan, oddiy savodxonlikdan tashqari yangilanayotgan davrga xos ko'nikmalarga ega kadrlarni talab etayotgan makonga moslashishga ko'maklashadi. Umuman olganda, bugungi o'quvchi kelajakda hozir hatto mavjud bo'lmagan sohalarda ishlashi, yangi muammolarni yangi ko'nikmasini shakllantirish ularga tobora murakkablashayotgan mahalliy va global muammolarni noodatiy yondashuv orqali hal etish imkonini beradi.
Boshqa ko'nikmalar kabi, kreativ fikrlash ham amaliy va yo'naltirilgan yondashuv orqali rivojlantirilishi mumkin. Ba'zi o'qituvchilarga o'quvchining kreativ fikrlashini rivojlantirish o'quv dasturidagi boshqa fanlar evaziga bo'layotgandek ko'rinadi. Aslida, o'quvchilar barcha fanlarda kreativ fikrlashi mumkin. Kreativ fikrlash bilim berishga qaratilgan dars mobaynida ko'r-ko'rona yodlash o'rniga tadqiqot va ixtironi qo'llab-quvvatlaydigan yondashuvlar orqali rivojlantirilishi bilan alohida ahamiyatga ega.
Kreativlikni baholash - o'quvchining qobiliyatlari haqidagi muayyan da'volarni dalilga asoslangan fikrlash jarayonida tahlil etishdir. Umuman olganda, o'quvchining baholashdagi vazifalarga javobi ushbu fikrlash jarayonida dalilla r bilan ta'minlaydi, psixometrik tahlil esa har bir da'voni tahlil qilish uchun isbotning yetarli ekanligini belgilaydi. PISA baholash dasturidan kreativ fikrlashni baholashning asosiy doirasi sifatida foydalanish mumkin.
PISA diqqatni oʻn besh yoshli oʻquvchilardan mantiqan kutish mumkin boʻlgan kreativ fikrlash jarayonlariga qaratadi. Uning maqsadi oʻta ijodkor shaxslarni aniqlab olish emas, balki gʻoyalarni ifoda etish va aniqlashda oʻquvchilar naqadar kreativ fikrlay olishini, bu koʻnikma, oʻz navbatida, oʻquv jarayoniga, maktab faoliyatiga va taʼlim tizimining boshqa jihatlariga qanday bogʻliq ekanligini tahlil qilishdir.
PISA tadqiqotidan koʻzlangan asosiy maqsad, taʼlim siyosati va tizimiga yaqqol natijalarga ega, oʻquvchilarning kreativ fikrlash borasida xalqaro taqqoslash mumkin boʻlgan maʼlumotni taqdim etishdir. Topshiriq ostidagi kreativ fikrlash jarayoni taʼlim orqali takomillashtirishga moyil boʻlishi kerak; taʼlim jarayoni kontekstidagi ushbu fikrlash jarayonining turli yordamchi omillari aniq belgilanishi va baholashdagi koʻrsatkichlarga bogʻliq boʻlishi kerak; baholashda ishlatilgan soha mazmuni (kontenti) oddiy oʻrta maktabda oʻtiladigan fanlarga chambarchas bogʻliq boʻlishi kerak; baholash maktab va hayotda ijodiy yutuqlar borasida prognozlashtirish qiymatiga ega boʻlishi uchun, testlar ham oʻquvchi kundalik hayotida, ham sinfda, ham tashqarida, mashgʻul boʻlgan real faoliyatlarga o‘xshashi zarur.
PISA tadqiqotida kreativ fikrlash yordamchi omillarining murakkab turkumi borasida maʼlumot yigʻish qiyin, lekin amalga oshirsa boʻladigan ishdir. PISA ikki qismdan iborat: test va so‘rovnoma. Test qismi oʻquvchilar gʻoya berish, uni tahlil etish va takomillashtirish k0bilan bogʻliq vazifalarda oʻzlarining ijodiy yondashuv kognitiv jarayonlarini naqadar ishga sola olishlari haqida maʼlumot beradi. So‘rovnoma ushbu maʼlumotni oʻquvchi kreativ fikrlashining boshqa yordamchi omillari borasidagi maʼlumot bilan, jumladan, ijodiy yondashuv (ochiqlik, maqsad sari ishtiyoq va ishonch), maktab muhiti haqidagi tasavvurlari, maktab va uning tashqarisida shugʻullanadigan faoliyat kabi maʼlumotlar bilan toʻldiradi.
«Kreativ ifodalash» deganda shaxsning ichki dunyosini (kechinmalarini) oʻzgalarga yetkazib berish hollari tushuniladi.
Ushbu mavzu mazmun sohasi, oʻz navbatida, «yozma ifodalash» va «vizual ifoda lash» sohalariga (domenlari ga) boʻlinadi.
KREATIV FIKRLASHNING KOMPETENSIYAVIY MODELI
PISA baholash dasturida kreativ fikrlash testining kompetensiyaviy modeli uch shaklda aks etadi. Kompetensiyaviy model kreativ fikrlashni baholash maqsadiga ko‘ra uch jihatga boʻlinadi: «turli gʻoyalarni ishlab chiqish», «kreativ gʻoyani ishlab chiqish», «gʻoyalarni baholash va takomillashtirish».
Test oʻquvchilardan gʻoya berish (yaʼni, turli yoki kreativ gʻoyalar berish) kognitiv jarayonida hamda gʻoya qiymatini baholash va uni takomillashtirishda samarali ishtirok etishni talab etish orqali kreativ fikrlashni oʻlchaydi. Shuning uchun testlar nafaqat kreativ fikrlashning tafovutli (divergent) kognitiv jarayoniga diqqat qaratadi, balki o‘quvchilar, shuningdek, boshqalarning gʻoylarini baholashga, ularni takomillashtirish usullarini ham taklif etishi kerak.
PISA sinovida gʻoya turli shakllarni olishi mumkin: masalan, hikoya, chizilgan rasm, ijtimoiy muammoga yechim yoki ilmiy fenomen borasidagi gipoteza. Test komponentlari oʻquvchilarning turli gʻoyalarni bera olish va nostandart fikrlay olish qobiliyatlarini namoyish qilishi uchun maʼnili kontekst va yetarli darajada ochiq vazifalarni taqdim etadi. Test komponentlari kreativ fikrlashning barcha jihatlarini qamrab oladigan shaklda tuziladi. Lekin testdagi har qaysi komponent ham kompetensiyaviy modelning barcha jihatlari haqida maʼlumot bermaydi.
Gʻoyani ishlab chiqish va uni baholash hamda takomillashtirish kognitiv jarayonlarini talab etgan koʻnikmalar qisman kontekst bilan aniqlanadi. Masalan, sheʼr yozish bilan laboratoriyada ilmiy gipotezani sinab koʻrishning ikkisi ham kreativ gʻoyani ishlab chiqish sifatida koʻrilsa ham, bu ikkisi uchun talab etiladigan kognitiv va sohaga (domenga) oid malakalar turlichadir va sohaga oid bilim hamda tajribaning turli turkumini taqozo etadi. Yozma ifodalashda gʻoya yaratish, odatda, mavzuga oid xotiradan foydalanishni ham oʻz ichiga oladi va bu orqali uzoq-muddatli (chuqur) xotiraga murojaat etiladi (Bereiter va Scardamalia, 1987 [113]). Ilmiy muhitda gʻoya yaratish, asosan, yangi savollarni shakllantirish hamda ushbu savollarga oid tajribalarni oʻtkazishni oʻz ichiga olgan ilmiy oʻrganishdan boshlanadi (Getzels va Csikszentmihalyi, 1967 [114])
Shuningdek, gʻoyani baholash va tanlash ham alohida kognitiv koʻnikmalarni, sohadagi bilimni va turli ijodiy sohalar borasida tajribani oʻz ichiga olishi mumkin. Masalan, adabiy yozuvchilik ravon va izchil boʻlishi, oʻquvchining ehtiyojlarini qoniqtirishi uchun bir necha bor tahrirni talab etadi (Bereiter va Scardamalia, 1987 [113]); ilmiy kontekstda gʻoyani baholash yechim samarali va amalga oshirish mumkin boʻlganligini tekshirishdan iborat.Toʻrt domenning barqaror qamrab olinishi kreativ fikrlashning bir sohasida muvaffaqiyatli boʻlgan oʻquvchilarning naqadar boshqa sohada ham muvaffaqiyatli boʻla olishi darajasini tekshirishga imkon beradi.
TURLI GʻOYALARNI ISHLAB CHIQISH
Shaxsning ijodiy fikrlay olish qobiliyatining eng keng tarqalgan koʻrsatkichi – bu ko‘pincha gʻoyaviy sermahsullik deb ataladigan, inson ishlab chiqishga qodir bo‘lgan g‘oyalar miqdoridir. Darhaqiqat, gʻoyaviy sermahsullik shaxsning ijodiy faollikka moyilligini aniqlashda eng koʻp ishlatilgan oʻlchamdir.
Gʻoya ishlab chiqishni baholayotganda yaqqol farq qiladigan toifalar doirasida berilgan gʻoyalar ayni toifa doirasidagi gʻoyalardan yuqoriroq baholanishi kerak (Guilford, 1956 [46]). Masalan, vazifada bir parcha qogʻozdan foydalanishning ehtimoliy variantlari soʻralganda, «yozish, truba yasash, qogʻoz samolyotini yasash, izolatsiyalovchi modda sifatida ishlatish» deb javob bergan o‘quvchi «yozish, chizish, printerdan chiqarish» (yaʼni, bularning barchasi ayni, «qogʻoz tasvir sifatida», toifasida) deb javob bergan o‘quvchiga qaraganda gʻoya berish koʻnikmasining yuqoriroq darajasini namoyish qiladi.
Kreativ fikrlash testining turli gʻoyalarni ishlab chiqish jihati o‘quvchilarning turli sohalar uzra qayishqoqlik bilan fikrlash qobiliyatiga diqqatni tortadi: masalan, muammoga turli yechim topish, hikoya uchun turli gʻoyalar berish yoki gʻoyani turli usulda ifoda etish orqali. Ushbu jihatga aloqador vazifalarda, o‘quvchilarga ochiq ssenariy taqdim etiladi, ulardan bir-biridan farqli ikki yoki uchta javob berish soʻraladi. Shuni taʼkidlash lozimki, o‘quvchi bergan gʻoyalarning turfaligini baholash javoblar muayyan vazifaga mosligiga bogʻliq boʻladi.
KREATIV GʻOYALARNI ISHLAB CHIQISH
Kreativ fikrlash niyat bilan boshlanadi va joʻyali mahsulot yoki gʻoya bilan tugaydi. Kreativlik borasidagi nazariy va amaliy tadqiqotlar orasidagi tafovutlarga qaramay, umuman olganda ilmiy adabiyot ijodiy mahsulot ham yangicha, ham foydali ekanligi masalasida yakdildir.
Lekin kreativ gʻoyalarni baholashdagi ushbu «foydali va yangicha» mezon izohtalabdir. Birinchidan, adabiyotda «yangicha» deganda butkul yangi narsani anglatadimi yoki faqatgina aʼlosinimi, ijodiy mahsulot faqatgina ijodkor uchun yangi boʻlishi kerakmi yoki butun jamiyat uchunmi degan noaniqliklar mavjud (Batey va Furnham, 2006 [115]). 15 yoshlilarning gʻoyasini butkul yangilik va jamiyatning ijobiy qabuli mezoni asosida PISA tadqiqotida baholash nooʻrindir. Ushbu kontekstda, aloqador va koʻp tilga olinadigan yangilikni baholashning «originallik» mezoni kreativ gʻoyalarni baholashda foydali konsepsiyadir. Guilford (1950 [116]) tomonidan «statistik nomuntazamlik» deb taʼriflangan ushbu mezon oʻz ichiga yangilik, noodatiylik, muddatlilik sifatlarini qamrab oladi va joriy populatsiya ichida kuzatilgan muntazamliklardan ogʻishga aytiladi.
Ikkinchidan, kreativ gʻoyalarning «foydali va yangicha» taʼrifi bar cha domenlarga birdek tegishliligi masalasi ham mavjud. Yangilik talabi baʼzi ilmiy faoliyatlarga kamroq tegishli boʻlishi mumkin. Xuddi foydalilik ta labi sanʼatdagi ijodiy faollikning asosiy talabi boʻlmaganidek, ilmiy faoliyatlarda ham samara va tatbiq etish imkoniyati hamda bilimni rivojlantirish borasidagi muvaffaqiyat yangilikdan qadrliroq boʻlishi mumkin (Batey va Furnham, 2006 [117]). Bu tafovutlar test vazifalarini tuzayotganda inobatga olinishi zarur: masalan, original boʻlmagan javoblar eng maʼqul variant boʻlib turganda, yangicha (original) ilmiy yechim qidirishning ahamiyatini oʻquvchilarga ochiq-oydin tushuntirib berish muhim.
PISA testining kreativ gʻoyani ishlab chiqish jihati o‘quvchilarning turli sohalar bo‘yicha munosib hamda original gʻoyalarni topish (masalan, original hikoya gʻoyasi, gʻoyani oʻziga xos usulda vizual ifodalash, ilmiy yoki ijtimoiy muammoning oʻziga xos yechimi) qobiliyatiga e’tibor qaratadi.
Boshqacha aytganda, o‘quvchilar oldiga boshqa insonlar, hattoki oʻylab koʻrmagan munosib yechimni taqdim etish vazifasi qoʻyiladi. Munosiblik mezoni javob vazifaning asosiy talablariga mos boʻlishi vazifa cheklovlariga (mavjud boʻlsa) rioya etishi hamda minimal tarzda foydalilikning aks etishi kerak degani. Ushbu jihatga oid vazifalarda, talabalarga ochiq ssenariy beriladi va ular birmuncha batafsil shaklda yangicha gʻoyani taqdim etishi lozim.
GʻOYALARNI BAHOLASH VA TAKOM ILLASHTIRISH
Kreativ fikrlash bilan muvaffaqiyatli shugʻullanish nafaqat odatiydan voz kechib, yangi narsani ishlab chiqish, balki niyat qilingan maqsadga muvofiq ishlaydigan narsani yaratish hamdir. Mezonga solingan kognitiv jarayonlar yangi boʻlish bilan birga ayni damda munosib, samarali va ishlaydigan gʻoyalarni yaratishni qo‘llab-quvvatlaydi . Ular gʻoyalardagi kamchiliklarni bartaraf etishga xizmat qilishi mumkin va koʻpincha kreativ mahsulotni takomillashtirish maqsadida gʻoya berish va birlamchi gʻoyalarni qayta shakllantirishga olib keladi. Shu sababli baholash va takomillashtirish kreativ fikrlash jarayonining markazida turadi. Oʻzgalar gʻoyasining kuchli va zaif tomonlarini aniqlash va takomillashtirish koʻnikmasi, shuningdek, bilim yaratishning har qanday jamoaviy harakatining muhim qismidir.
Test topshiriqlari orasidagi bog‘liqlikni kamaytirish maqsadida, o‘quvchilardan oʻzlarining gʻoyalarini emas, oʻzgalarning mahsulotini takomillashtirish soʻraladi. Ushbu qismdagi vazifalarda, o‘quvchilarga ochiq ssenariy berilib, ular berilgan gʻoyani oʻziga xos tarzda takomillashtirishi zarur boʻladi. Bunda ham baholaydigan va takomillashtiradigan gʻoyalarning topshiriqqa mos kelishiga qaraladi. Ushbu topshiriqlarda munosib javob oʻziga xos takomillashtirish boʻlishi shart. «Oʻziga xos takomillashtirish» deganda, vazifada berilgan gʻoyaning mohiyatini saqlagan holda, original elementlarni olib kirish va shu orqali ijodiy gʻoyalarga xos boʻlgan yangi va foydali elementlarni qamrab olish tushuniladi.
Kreativlikning turli tutash nazariyalaridagi kreativ fikrlashning asosiy drayveri sifatida ishtiyoqga (motivatsiyaga) berilgan urgʻuni hisobga olsak, vazifaga kirishib ketish va ishtiyoqning kreativ fikrlash sinovidagi o‘quvchining koʻrsatkichlarga taʼsiri salmoqli boʻlish ehtimoli katta. Ijodiy faollikning barcha jabhalarida ishtiyoqning taʼsiri yaqqol koʻrinib turmoqda: ilmiy jabhada vazifaga kirishib ketish kreativ fikrlashni qo‘llabquvvatlaydi, chunki u narsalar qanday ishlashini kashf etishni ragʻbatlantiradi va yechim yoki kashfiyot topilguncha faoliyatni davom ettirishni qoʻllab-quvvatlaydi (Mansfield va Busse, 1981 [119]); ishtiyoq, shuningdek, yozma ifodalashdagi kreativ fikrlashni qoʻllab-quvvatlaydi (Amabile, 1985 [120]); ijtimoiy muammoni yechish domenida ham mavjud muammo yoki oʻzgalarning ehtiyojlari haqida koʻproq bilish ishtiyoqi yangicha va samarali yechimlar taklif etish bilan chambarchas bogʻliq. Ushbu mexanizmlarni inobatga olmaslik, testga qiziqmagani yoki ishtiyoqi bo‘lmagani uchungina past kreativ fikrlash darajasi koʻrsatkichlariga sabab boʻlishi mumkin.
Shaxs texnologiyalar bilan munosabatga kirishgan – oʻyin oʻynash, Internetdan maʼlumot olish, onlayn bozor yoki kompyuterda test qilinish kabi boshqa tajribalarida boʻlganidek, kirishish toʻrt yaqqol bosqichdan iborat jarayondir: kirishish nuqtasi, davomiy faoliyat davri, kirishishni toʻxtatish va qayta kirishish (OʻBrien va Toms, 2008 [121]).
Ushbu nazariyani PISA sinovi doirasida tatbiq etishning bir yoʻli vazifa borasida o‘quvchining ishtiyoqi darajasini baholashdir. Masalan, faraz qilish mumkinki, vazifani bajarish uchun ajratilgan mavjud yoki tavsiya etilgan vaqtdan toʻlaligicha foydalangan (yoki minimal shartlarni bajargandan soʻng qoʻshimcha faollik koʻrsatgan) o‘quvchilarning kirishishganligi yuqoriroqdir. O‘quvchilarning vazifaga kirishishganligini bunday baholashning joizligi qoʻshimcha amaliy va validlash tadqiqotlarini taqozo etadi, chunki vazifaga ketgazgan vaqt, shuningdek, intellektual faoliyatning tezkorligini ham anglatishi mumkin.