1. Korxonaning materiallar bilan ta’minlanganligi va samarali foydalanish tahlilining ahamiyati, maqsadi va vazifalari

Korxonaning materiallar bilan ta’minlanganligi va samarali foydalanish tahlilining ahamiyati, maqsadi va vazifalari.

Хo’jаlik subyektlаrini хоm аshyo vа mаtеriаllаr (moddiy resurslar) bilаn tа’minlаnishi vа ulаrdаn sаmаrаli fоydаlаngаnligigа bаhо bеrishdа iqtisоdiy tаhlilning аhаmiyati kаttаdir. Kоrхоnаdа mоddiy rеsurslаrdаn qаy dаrаjаdа fоydаlаnilаyotgаnligini tаhlil etish nаtijаsidа tоvаrlаrgа sаrflаnаyotgаn хаrаjаtlаrni tеjаsh mаqsаdidа fоydаlаnilmаy qоlgаn ichki imkоniyatlаrni tоpish mumkin.

Bugungi kunda joriy, tezkor va istiqbolIi tahlil usullarini iqtisodiy jarayonlarni o'rganishda qo’llashga, korxona faoliyatidagi jarayonlanlari, axborot manbalaridan foydalanib, to'g'ri ta’riflashga, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan foydalanganlik darajasiga obyektiv baho bera olishligiga, mahsulotlarni sotishdan asosiy va umumxo'jalik faoliyatidan ko'rilgan moliyaviy natijalarni to'g'ri aniqlay bilishga, xo'jalikning moliyaviy barqarorligi va to'lovga qodirligi holatini o'rganib, raqobatga barboshli bo'lishlik uchun amalga oshiriladigan tadbirlarni ishlab chiqa bilishga, xo'jalikning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo'yicha takliflar berishga va nazoratni usullarini qo'llashga o'rgata bilishligi bilan bo'lajak mutaxassisning kasbiy faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi.

Ishlab chiqarish jarayoni mehnat vositalari va mehnat predmet­larining uzluksiz doiraviy aylanishini o‘zida aks ettiradi. Buning natijasida ular shaxsiy iste’mol predmetlariga aylanadi va ishlab chiqarish sohasini tark etadi yoki ishlab chiqarishning yangi vositalari sifatida yana uning tarkibiga qo‘shiladi.
Uzluksiz ishlab chiqarish jarayonida korxonani mehnat predmetlari bilan ta’minotini tashkil qilish samaradorligi, ulardan ishlab chiqarish jarayonida oqilona foydalanish ulkan ahamiyat kasb etadi.
Mehnat predmetlariga quyidagilar kiritiladi: xomashyo va materiallar, qo‘shimcha materiallar, yonilg‘i va energiya, ta’mir uchun ehtiyot qismlar va boshqalar. Moddiy resurslarni iste’mol qilish jarayonida ularning moddiy xarajatlarga o‘zgarishi sodir bo‘ladi, shuning uchun xomashyo, materiallar, yonilg‘i va energiyadan tejamkorlik bilan foydalanish mahsulot tannarxini pasaytiradi.
Material sig‘imi, mehnat sig‘imi, fond sig‘imi, kapital qo‘yilmalar da­rajasi, mahsulot tannarxi va korxona foydasi o‘rtasida o‘zaro cham­barchas aloqa mavjud. Boshlang‘ich materiallarning material sig‘imi kamayganda chiqindilar kamayishi hisobiga jonli mehnat tejamkorligi vujudga keladi, mahsulot tayyorlash mehnat sig‘imi kamayadi.

Ayni vaqtda material sig‘imining kamayishi bir xil dastgohda bir xil miqdordagi materillardan foydalangan holda vaqt birligida ko‘proq miqdorda tayyor mahsulot olishga imkon beradi. Bu esa mehnat unumdorligi, fond qaytimi ortishiga, fond sig‘imi kamayishiga olib keladi. O‘z navbatida, muayyan hajmdagi mahsulot yaratish uchun fond sig‘imini kamaytirish korxonalarda kapital qo‘yilmalar hajmini nisbatan qisqarishini keltirib chiqaradi.

Mahsulotlar tannarxini kamaytirgan holda moddiy resurslardan oqilona foydalanish rentabellik va foyda o‘sishi omili sanaladi. Lekin moddiy resurslardan tejamli foydalanish faqatgina ishlab chiqarish samaradorligini tavsiflovchi iqtisodiy ko‘rsatkichlar oshishiga olib kelmaydi. Mavjud texnologik tizimlarda inson ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarish hajmining o‘sishi shunga olib keldiki, tabiiy resurslarning tugash sur’ati va atrof-muhitning ifloslanish darajasi yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan chegaraga yetib qoldi.
Resurslar mahsuldorligini to‘rt karra oshirish mumkin va shunday qilish lozim. Boshqacha aytganda, tabiiy resurslarni qayta ishlash hisobiga olinayotgan boyliklar to‘rt karra oshishi darkor. Shuning evaziga biz ikki hissa yaxshi yashab, ikki hissa kamroq sarflashimiz mumkin bo‘ladi.
Moddiy resurslardan oqilona foydalanish va ularni tejash variantlarini izlash tahlilning asosiy mazmunini tashkil qiladi.
Iqtisоdchi оlim А.Х.Shоаlimоvning¹ darsligida “Mоddiy rеsurslаr (mаtеriаllаr) dеb, ishlаb chiqаrishning muаyyan siklidа fоydаlаnishdа bo’lgаn vа shu sikldа ishlаb chiqаrilgаn mаhsulоt (ish vа хizmаtlаr) tаnnаrхigа o’z qiymаtini to’liq o’tkаzib bоruvchi buyumlаrgа аytilаdi” dеb ko’rsatilgan.
Moddiy resurslar tahlilining asosiy bosqichlari:
– moddiy resurslardan foydalanish samaradorligini baholash;
– moddiy resurslardan foydalanish samaradorligining moddiy sarflar miqdoriga ta’sirini baholash;
– korxonaning moddiy resurslar bilan ta’minlanganligini tahlil qilish;
– materiallarni sarflash me’yorlari asoslanganligini tahlil qilish;
– moddiy resurslarga optimal ehtiyojni asoslash.
.

2.