1. Ko'chmas mulk qiymatini baholash

3. Ko'chmas mulklarni baholashning xuquqiy asoslari
O'zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi qonuni, O'zbekiston Respublikasi mulkini baholashning Milliy standarti, boshqa me'yoriy xujjatlar ko'chmas mulklarni baholashning qonunchilik asosini tashkil etadi.
Baholash faoliyatida yuz beradigan munosabatlarni tartibga solish maqsadida 1999yil 19 avgustda O'zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi qonuni qabul qilingan. Ushbu qonunga 2006y tegishli o'zgarishlar kiritilgan. Qonun 22 moddani o'z ichiga oladi.
Qonunda baholash faoliyatiga tushuncha berilgan. baholash fa oliyati deganda, baholash obyektini qiymatini aniqlash bo'yicha baholovchi, ya'ni yuridik yoki jismoniy shaxsning faoliyati tushuniladi (4-modda). Bunda qayd qilinadiki, baholash faoliyatini amalga oshirish uchun lisenziya bergan baholovchini baholash faoliyati to'g'risidagi qonunchilik talablariga rioya qilishini nazoratini amalga oshirish zarur.
Qonunning 5-moddasiga binoan baholash obyektlariga quydagilar kiradilar:
-alohida moddiy obyektlar;
-shaxs mulkini tashkil etuvchi narsalar to'plami, shu jumladan ma'lum turdagi mulk (xarakatlanuvchi yoki ko'chmas);
-mulkchilik huquqi va mulkka boshqa huquqlar yoki mulk tartibidan alohida narsalar;
-talab qilish huquqlari, majburiyatlar (qarizlar);
- ishlar, xizmatlar, axborotlar;
-intellektual mulkchilik obyektlari va qonunchilik asosida fuqarolik axborotida bo'lish imkoniyatiga ega bo'lgan fuqarolik huquqlarining boshqa obyektlari.
Baholashning maqsadli mohiyatiga qarab obyektning bozor va me'yoriy qimati belgilanadi. Agarda ko'chmas mulk obyektini baholash Shartnomasida qiymat baholashning turi ko'rsatilmagan bo'lsa, bunday xolda uning bozor qiymati aniqlanadi (6-8 moddalar). Obyektlarni baholashni amalga oshirishga talablar “baholash standartlari”da shakillantiriladi. U o'z ichiga quydagilani oladi:
-baholash tamoyillari;
-boshlang'ich axborotlarga talablar;
-baholash tartibi va uslublari;
-baholash natijalarini rasmiylashtirishga talablar.
Baholash standartlari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan o'rnatiladigan tartibda ishlab qicharadi va tasdiqlaydi.
Mulkiy munosabatlarning subyektlari o'z obyektlarini baholashni o'tkazish huquqiga egadirlar. Obyektlarni baholashni majburiy ravishda o'tkazish xolatlari Qonunda aniqlangan va sanab o'tiladi (11-modda). Mulkiy munosabatlar subyekti (xizmatni istyemol qiluvchi) va bahalovchi o'rtasidagi Shartnoma obyektni baholash uchun asos bo'lib hisoblanadi.
Baholovchi va buyurtmachi o'rtasidagi Shartnoma yozma shakilda tuziladi va quydagilarni o'z ichiga oladi (13-modda):
-baholash obyektining nomi;
-baholashni o'tkazish maqsadi;
-obyekt qimatini aniqlash turi;
-baholashni o'tkazganligi uchun pul mukofatining summasi.
Baholash faoliyatini yuritishi uchun bahalovchi lisenziyaga ega ekanligi to'g'risidagi ma'lumotlar albatta shartnomaga kiritilishi zarur. Baholash uchun to'lanadigan pullik mukofatining miqdori shartnomada aniqlanadi hamda obyekt qimatining miqdoriga bog'lik emas.
Bahalovchining huquqiy tartibiga uning huquqiy va majburiyatlari kiradi (14-16 moddalar). Jumladan, baholovchi quydagi huquqlarga egadirlar:
-baholash uslublarini mustaqil tinglash;
-baholash obyekti bo'yicha buyurtmachidan zaruriy xujjatlarni talab qilish, tegishli tushuntirishlar va zaruriy qo'shimcha ma'lumotlar olish;
-obyektni baholash uchun uchinchi shaxsdan zaruriy axborotlarni so'rab olishi;
-zaruriy xollarda baholashni o'tkazish uchun boshqa baholovchilar va mutaxasislarni (shartnoma asosida) jalb etilishi;
-agarda buyurtmachi Shartnomani buzgan obyektni baholashda bosh tortishi;
-qonunchilikda ko'zda tutilgan boshqa huquqlar.
Baholovsining majburiyalari quydagilardir:
-obyektlarni baholashda qonunchilik talablari va standartlariga rioya qilish;
-obyektirv ravishda baholashga to'siq bo'luvchi holatlar yuzaga kelganda to'siq bo'luvchi xolatlar yuzaga kelganada baholashni davom etirish mumkin emasligi to'g'risida arz qilishi;
-baholash jarayonida olingan xujjatlarni saqlanishi;
-buyurtmachi baholash faoliyatiga lisenziyani taqdim etishi;
-buyurtmachidan olgan, sir saqlanadigan axborotni yoymasligi;
-hisobot nusxasini uch yil davomida saqlashi;
-qonunchilikda ko'zda tutilgan boshqa majburiyatlar.
Baholovchi mustaqil shaxs hisoblanada, uning faoliyatiga buyurtmachining yoki boshqa bir manfatdor shaxslarning aralashuviga yo'l qo'yilmaydi.
Agarda baholovchi shaxs mulkining egasi bo'lsa, ta'sischisi bo'lsa (aksiyadori bo'lsa), yuridik shaxsning raxbari bo'lsa yoki baholash obyektida mulkiy manfaatga ega bo'lgan jismoniy shaxs bo'lsa, yoxud shunday manfaatlarga ega bo'lgan shaxslar bilan yaqin qarindoshligi bo'lsa, bunday xollarda baholashga yo'l qo'ymaydi.
O'zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to'g'risida”gi Qonuniga binoan mulklarning baholashning Milliy standartlari (MBMS) ishlab chiqilmoqda. Bular baholash faoliyatini me'yoriy jihatidan tartibga solishning elementlari hisoblanadilar. MBMS fuqarolik huquqlari obyektlarini iqtisodiy aylanishini va mulkiy munosabatlarni obyektivligini, shuningdek baholash obyekti qiymatining miqdoriga nisbatan baholovchini malakaviy xulosasini chiqarishiga asos bo'ladigan bozor axborotlaridan foydalanish yo'li bilan iqtisodiy subyektlar faoliyatini taxminlashga yo'naltirilgan.