1. Kirish I.“O’zbekiston temir yo’llari” ajning asosiy fondlardan foydalanishning nazariy asoslari

Аmortizatsiya- Asosiy vositalar (fondlar) obyektlari foydalanish jarayonida asta - sekin eskirib boradi. Eskirish - asosiy vositalar obyektlarining jismoniy sifatini yuk;otish yoki texnik -iqtisodiy xususiyatini yo’qotishning qiymat ko’rsatkichidir.Shuning uchun har bir korxona obdon eskirgan asosiy vositalarni tiklash va yangisini sotib olish uchun mablag’lar jamg’arma (manbai)sini ta'minlashi zarur. Ishlab chiqarish xarajatlariga amortizatsiya deb nomlanuvchi ajratma summalarini ko’shish yo’li bilan bunday jamg’arma xosil qilinadi.Amortizatsiya ajratmalar miqdori asosiy vositalarning dastlabki qiymatidan foizda belgilanib, amortizatsiya ajratma normalari deyiladi. Amortizatsiya summasi xar oyda xisobot oyining 1-sanasiga bo’lgan asosiy vositalar bo’yicha sumda (tiyinsiz) xisoblanadi.Yangi qabul qilingan asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya xisoblash qabul qilingan oydan keyingi oyning 1-sanasidan boshlanadi, chiqib ketgan asosiy vositalar buyicha -xisobdan chiqarilgan oydan keyingi oyning 1- sanasida tugatiladi. Amortizatsiya turli usullarda xisoblanadi. 5 - BX,MA «Asosiy vositalar» ning 23 va 24- moddalariga binoan quyidagi usullarni qo’llash mumkin:

1.Bir tekisda (turri chiziqli) amortizatsiya xisoblash;

2.Bajargan ish hajmiga mutanosib - ishlab chiqarish amortizatsiya hisoblash;

3.Ikki amortizatsiya normasi qo’llanilgan holda kamayib boruvchi qoldik; bo’yicha amortizatsiya xisoblash;

4.Yillar jami usuli (kumulyativ usuli) da amortizatsiya xisoblash.

Asosiy vositalarni ish holatida saqlash va barvaqt eskirishini oldini olish uchun ular vaqti — vaqti bilan ta'mirlanishi zarur. hajmi va xarakteriga qarab ta'mirlash ikki xil bo’ladi: obdon (kapital) va joriy. Asosiy vositalarning obdon ta'mirlanishi shunday ta'mirlashki, unda bino va inshootlar, mashina va

agregatlarning konstruktiv kismlari, shu jumladan ikkinchi darajali qism va detallari almashtiriladi. Ta'mirlash davrida obyektdan foydalanish tuxtatiladi.Obyektlarni ish holatida saqlash maqsadida - ularningasosiy bo’lmagan qismlarini almashtirish, to’g’rilash yoki ta'mirlash asosiy vositalarning joriy ta'miri deyiladi.Korxonalar asosiy vositalar ta'mirini xo’jalik va pudrat usulida olib borishi mumkin.o’jalik usulida korxonalar asosiy vositalar ta'mirini uzining ustaxonasida va turgan joylarida olib boradilar. Pudrat usulida asosiy vositalr ta'miri chet tashkilotlar - ta'mirlash korxonalari tomonidan bajariladi.Obdon va joriy ta'mirlash xarajatlarini qoplash manbai bir xil - oborot mablaglari xisobidan qoplanib ishlab chiqarilgan maxsulot, ish, xizmatlar tannarxiga qo’shiladi yoki davr xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Asosiy vositalar obyektlarini ta'mirlash xarajatlari maxsus tashkil etilgan ta'mirlash rezervi hisobidan ham qoplanishi mumkin. Rezerv summasi korxona tomonidan mustaqil belgilangan normativ miyedorida har oyda mahsulot, ish va xizmatlar tannarxiga yoki davr xarajatlariga kiritiladi. Normativ qat'iy belgilangan summada yoki asosiy vositalarning dastlabki qiymatidan ma'lum foizda besh yil muddatiga ishlab chitsiladi. Tashkil etilgan rezervning to’g’riligi va undan foydalanish darajasi vaqti - vaqti bilan (yil oxirida albatta) smeta va hisob ma'lumotlari bilan tekshirib turiladi va zarur bo’lsa tuzatish kiritiladi.