|
Feodal dunyosi. Xududlarni boshkarish. Ijtimoiy tashkilotlar
Xududlarni boshkarish. Feodal jamiyati ilk boskichida axolining kupchiligy'kishloklarna yashashi, ziroatchilik bilan shugullanishi XUDUD boshkaruvini xujalik asosida tashkil etish omili bulgan. Axoli yashaydigan xududlar a;;osiy kismida ekinzorlar, utloklar va yaylovlar joylashgan. Kfshlokdarda esa unchalik baland bulmagan uylar, xujalik extiyojlari uchun molxona, omborxonalar maxalliy ashyolar: yogoch, paxsa. tosh, guvala, somonli loylardan kuralgaы. Kishlok,parning katga- kichikligi esa tab(1iy iklim sharoiti (tog yokl vodiyda ekanligi), erning unumdorligi, axoli xujalikning kaysya soxasi bilai (dexkonchilik, chorvachilik va X-k.o.) shugullangaanigiga bevosita boglik bulgan.
Er yuziga keskin o’zgariishar kirktgap baland me’morchilik inshootlari 1X-X1 asrlardan binoan keng kurila boshlanib, Garbda ular feodal kasrlari, SHarkda - masjid, Madrasa va minorachar kurinishida bulgan. Evropa me’morchiligida roman, got usullari kullansa, SHarkda - arab me-morchiligi keng yoyiladi. Asrlar uch'ib, oshxarlar kiyofasi uzgarib boradi. Toshdan kurilgan mudofaa devorlarn ularni tashki dushmandan saklashga xizmat kiladi. A.cholining tobora kupayib borishi uylarni zich, keyinchalkk baland kilkb kurilishiga olib keyaadi- Siyosiy - iktisodiy kjsal -:sh shax.arlarda tozalik va sanitariya tayaablariga rioya kilinishin'i, avvalgi tartibsiz kurilishlardan rejali-loyixali me’morchilikka l'ishni takozo etadi. Texnikaning yuksala borishi asosiy ishlab chikarish vooitasi (dexkonchilik omili) - er bilan bir^'a, shaxarlarning kupayishi, kengaymdshga xam uz tasirini kursatadi. Ana shu tarzda urta asrlar jamiyatining ijtimoiy-iktisodiy evolyusiyasm uzida xujalik -texnik va ma’murlsh landshaftni mujassam etib boradi.
Votchina va jamoa. Erga nisbatan feoda.ch xukukning shakllanishi jamiyat xujalik va shkti.moiy xaetida muxim u yaarishlarga olib keldi. Agar Earbiy Evropada urutchilik jamiyati va shtk urta asrlarda xu^jalik va ijtimoiy birlik asosi jamoa bulsa, XSH asr oxirida}? votchina (Fransiyada - senoriya, Lngliyada - manor) er egaligi shakllangan. Votchina uzida yirik er egaliginikg barcha; xujalik yuritish, solik yigish, majburiy mexkag utash va boshka xususi;tglarini mujassamlagan. Votchina, ya’ni yirik er egaligi xujayinning domeni xamda dexkonlarga ijaraga beriladagan erlari bulishi bi.tan xususiyatlangan. Domen tarknbiga senorning xovli-uy-joyi va xujalik binolari, urmon, utlok va EKIN ekiladigan erlari kirgan. Senorning bevosita boshkaruvidagi erning (domenning) xajmi, bevosita xujachik yuritishdagi faolligi, ijaraga bergan eridai oladigan solik turi (renta)ga boglik edi. Erdan foydalanish tizimi va ekin msydoilarining unumdorligi asosida senornikg ekinzorlari tasma shaxlida dexkonlar erlari (Fransiyada - mansa, Germani.yada - guf) bilan aralash joylashgan. Dolaversa, ilk urta asrlarda vsh-china xujalik faoliyati turi sifatida mexnat unumdorlngini oshirish, ishlab chikarish kuchlarini yuksaltirishga xizmat kilgan. Rivojlanish de.xkonlarni majburiy mexnatga tortish, yangi erlarni uzlashgirish, YANGI xuja-tik usullarini joriy etish bilan ta’minlangan. Ushbu sharaptdz votchina, dexkon xujaligi iktisodiy barkarorligini ta’minlabgana kolmasdan, siyosiy tarkokdik sharoitida senor xomiyligi uning oilasi xavfsizliginn ta’mitshagan, davlatning ortiqcha soliq va g’lovlarday ximoyalagan.
Votchina egasining xujalikdagi mavkei jamiyatning yuksalishi va solik tizimining takom illashib borishi b!shan belgilanadi. Ozika va pul rentasiga tuilishi bilan senorlar uz domenlaridagi ekin maydonlarini x;am dexkonlarga ijaraga bera boshlaydilar. Ishlab chikarish vositalarining yuksalishi, erga ishlov berish kurollari va usullarining takomillashuvi, mexnat ^iuidorligining usishi, pul soligiga utilishi, pirovard natijada, xosildorlikni oshishi va kushimcha maxsulot etishtirishga imkoniyat yaratadi. Dexkonlarning ikdisodiy mavkei usa borishi bilan ularni 1paxsiy karamlikning ogir turlaridan ozod etadilar. Lekin majburiy mexnatщ asoslangan jamiyat sharoitida feodal va dexkon orasidagi uzaro munosabatlarning buzilishi xollari xam uchrab turgan. Feodallar tomonidan zulm utkazilishi dexkon xujaliklarini xonavayron bulishiga, kuztolonlarga olib kelgan. Demak, votchinaning xujalik va xayotdagi uR™, uning kiSHlok axolisi, dexkonlarning ijtimoiy-xukukiy xayotyni boshkaruvchi ma’muriy vazifalari bilan belgilangan bulgan.
Er egaligiga asoslangan jamiyatda votchina ijtimoiy-xujalik birligiga aylansada, dexkonlar jamoalari saklanib koladi. U ustkurtma sifatida siyosiy-xukukiy vazifalarni bajaruvchi ma’muriy va sud tizimiga ega bulsa-da, birlamchi xujalik tashkiloti sifatida uz mavkeini sakdab koladi. Jamoa esa dexkonlarning erga munosabatlarini muvofikdashtirish, boshkarish, almashlab ekishni tashkil kilishni davom etadi. Er egaligi jamkyatining ilk boskichida uzining avvalgi ijtimoiy mavkeini yukotgan jamoa dexkon xujaligi ikdisodiy mavkeining oshishi, dexkonlarning shaxsiy karamlikdan ozod bulishi jarayonida uzining ijtimoiy, siyosiy va xukukiy vazifalarini kisman tiklaydi. Fransiya, Italiya, Ispaniya kabi mamlakatlarda jamoalar saylanadigan boshkaruv tashkilotlari kommunalar - tuzib, jamoaviy yuridik shaxe makomini olishadi. 1fshshok kommunasi jamoa mulkidan foydalangan, soliklarni yikkan, senorlarning sud faoliyatini nazorat kilgan. Dexkonlarning senorlarga karshi kurashi, oxir okibatda, rakib tomonlar orasida konun va xukukga asoslangan yozma shartnomalar tuzslishiga olib keladi. Ushbu sharoitlar jamoaga votchina doirasidan chikib, shikoyat bilan davlat sudlariga murojaat kilish imkonini beradi. Lekin kyashlok jamoalari kommunaga tulik erisha olmagan aksari xollarda siyosiy-yuridik xuquqlarni kulga kiritish bilan cheklanganlar, xolos.
Do'stlaringiz bilan baham: |
