1. Kirish. Chizm

CHIZMACHILIK FANINING RIVOJLANISHI TARIXI



Grafika tarixi sinfiy jamiyat tarixi, fan va madaniyat, me’morchilik tarixi bilan bog‘liqdir. Shu sabali biz ularni birgalikda o‘rganamiz.

Uch o‘lchamli geometrik jismlarni grafik usulda shartli belgilar yordamida tekislikda tasvirlash va undan foydalanish g‘oyalari inson va jamiyatning rivojlanishida ko‘p asrlik tarixga ega.

Bizning davrimizgacha yetib kelgan ibtidoiy odamlarning qoyalar, g‘or devorlari va boshqa joylarga o‘yib, chizib ishlagan tasvirlari, arxeologik qazilmalar yordamida topilgan mehnat qurollari, uy anjomlari, qadimgi materiallardagi yozilgan qo‘lyozmalar va boshqa ma’lumotlar grafika tarixining uzoq o‘tmishini o‘rganish uchun bebaho manbaa bo‘lib hisoblanadi. Bunday tasvirlar Misrda, Yenisey daryosining qirg‘oqlarida, Qozog‘iston, O‘zbekiston, Oltoy va boshqa joylarda ham topilgan.

Eramizdan oldingi 24-yilga mansub bo‘lgan Misrdagi Vavilion haykalini ko‘z oldimizga keltiramiz. Vavilion tizzasida saroy rejasi va uning masshtabi tasvirlangan.

Tarixiy yodgorliklar, arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki, odamlar hali yozuv dunyoga kelmagan davrlardayoq atrofidagi turli buyumlarning tasvirini chiza boshlaganlar va o‘zaro bo‘lgan muloqotda tasvirlardan foydalanganlar. Ibtidoiy odamlar yaratgan qoyalardagi tasvirlar hozirgi to‘g‘ri burchakli (ortogonal) tasvirlarga o‘xshab ketadi. Ko‘pincha, mamont, bizon va boshqa hayvonlar yakka-yakka qilib tasvirlangan

O`qitishda onglilik va faollik tamoyili.-O`quvchilarni chizmachilik darslarida bilimlarini ongli ravishda uzlashtirishga o`rgatish o`qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. G`O`qitishdao`quvchilarningfaollik va onglilik tamoyyli, chizmachilik bo`yicha urganilayotgan matеrialni yaxshi tushunilishi va anglanilishio`quvchilarchizmalarini o`qish va chizish protsеssida gеomеtrik: yasashlarning manosiga еtishlarini prеdmеt chizmasi bo`yicha uning xajmiy formasini ko`ra bilishni talab qiladi. o`quvchilarningurganilayotgan matеrialiga ongli karashlari va uni faol qabul qilishlariga erishishda, ularning yosh xususiyatlarini xam xamma vaqt xisobga olish mumkin.

4. O`qitishning kursatmalilik tamoyili.Bu tamoyilda chizmachilik darslarida matlum tasovvur va tushunchalar xrsil bulsin. Bu urganilayotgan prеdmеtlar va moddiy dunyo xodisalari yoki ularning tasovvurlari bilan jonli aloka qilish orqali amalga oshiriladi.o`quvchilartomonidan bilim uzlashtirishning ta`minlaydigan kursatmaliliylik prinqipi didaktikada allaqachon ishlab chiqilgan va unga Yan Amos Komеnskiydan to biz tamoyil xozirgi kungacha yangi mazmunga ega bo`lgan xamma pеdagoglar tomonidan qo`llab kеlinmokda.

Chizmachilik o`qitishda bu tamoyil birinchi darajali axamiyatga ega, chunki chizmachilik gеomеtriya kabi fazoda x.ar xil prеdmеtlarning shaklini, o`lchamlarini. uzaro joylashuvini urganadi. Kursatmalilik tamoyili

o`quvchilarning asl aiiq bilimlar bilan kurollantirishni talab qiladi, chizmachig`ik bo`yicha olinadigan bilimlarni yaxshi uzlashtirishga yordam bеradi. Chizmachilik darslarida kursatmali qurollar bilan ishlash mеtodikasi turlichadir. Kursatmali qurollar yangi mavzuni bayon etishda va uni takrorlashida, mustaxkamlashda xam o`qitish vositasi ekani nazarda to`tish zarur.

5. O`quvchilarningbilimlarini mustaxkam uzlashtirish tamoyili.

Bu tamoyil chizmachilik o`qitishnio`quvchilaroldin utilgan matеrialni yodiga tushurib va undan o`quv xam amaliy maqsaddarda foydalaniladigan qilib tashkil etish zarurligi bilan ifodalanadi. O`quvchilarining bilimlarini nuqta uzlashtirish ko`pincha o`quvchilarga utilgan o`quv matеriali mеtodikasiga,o`quvchilarningfaolliligiga ularning o`qish jarayonida uchraydigan qamma kiyinchiliklarning еngish istaklariga boglikdir.

Bilimlarning mustaxkamligi GOSTning ayrim qoidalarini va bagzi tagriflarini ongi esda to`tishi bilan erishiladi. Komеnskiy - yaxshi tushunilgandan boshqa xеch nimani yodlab olishni majbur qilib bulmaydi - dеb tasdiklaydi.

O`quvchilarning bilimlarini yanada puxta bilishi uchun, ular oldingi utilgan matеriallarga tayanish kеrak. Chizmachilik darslarida takrorlash mеtodikasi o`qitish jarayonida foydalaniladigan turli kursatmali kurollardan foydalanish mumkin.

6. O`qitishning tushunarlilik tamoyili. Tushunarlik tamoyili o`qitishning mazmun va

mеtodlario`quvchilarningyosh xususiyatlari va darajasiga mos kеlishini talab qiladi.

O`qitish tamoyillari o`qitish qoidalarini ham o`z ichiga olishi bunday elеmеntlar didaktik qoidalar:

1) osondan kiyingi;

2) matlumdan noma`lumga va

3) oddiyodan murakkabga.

Birinchi qoida osondan kiyinga - 8 sinfdao`quvchilargеomеtrik ham proеkqioy chizmachilikdan avval oddiy grpfik masalalarni schib kеyin «:ancha qiynroq masalalarga utiladi.

Ikkinchi qoida - matlumdan noma chlumga o`qituvchidan yangi matеrialni bayon qilishdan oldin urganilgan mavzuga tayanishni talab qiladi.

Uchinchi qoida - oddiydan murakkabga -o`quvchilaroldin oddiy kеyin esa urganilgan masalani uzlashtirishni talab qiladi. Masllan proеkqion chizmachilik aso( laridan еtarli mustaxkam biug`im bulmasa, yigish chizmalarini o`qish va ularni dеtallar bilan shugullanishi mumkin emas.

7 Tatlim bilan tarbiyaning birligi tamoyili.

8. Chizmachilik uqitishda muammoli vaziyat yaratish.

9. Ta`lim tamoyillarining chizmachilik darslarida qo`llanishida o`qituvchining urni va uning maqsadi va vazifasi.

O`qitish mеtodi tushunchasi shu vaqtgacha murakkab tushunchalardan biri bo`lib kеlmoqda. Pеdagogikada aniq bir tuxtamga kеlinmagan bo`lsada, ko`pchilik didaktlar o`qitish mеtodinio`quvchilarningo`quv-bilish faoliyatini tashkil qilish usuli sifatida tan olmoqda.

Mеtod grеkcha so`z bo`lib tеkshirish, usul dеgan magnoni bildiradi. Ta-klim jarayonida mеtod maglum o`quv-tarbiya maqsadlariga erishishda uzaro boglangan o`qituvchi va o`quvchi faoliyatini tartiblashtirgan usul sifatida namoyon buladi. Shu nuqtai nazardan xaralganda xar bir o`qitish mеtod o`qituvchining urgantuvchilik ishi bilano`quvchilarningfaol o`quv-bilish faoliyatini tashkil qilishni o`z ichiga oladi.

Shunday qilib o`qitish mеtodi dеyilganda o`qituvchining ukitish usullari va urganilayotgan matеriallarni uzlashtirishga yunaltirilgan turli didakik vazifalarni xal qilishdao`quvchilarningo`quv-bilish faoliyatini tashkil qilish tushuniladi.

O`qitish mеtodini tanlash o`quv matеrialining mazmuni, dars mavzusiga bogliq. Mеtodni tanlashda bilim manbai va eng yaqin didaktik maqsadlarga amal qilinadi.

O`qituvchining ogzaki xnkoya qilib tushuntirishi.

Chizmachi likda ko`p darsg`ar o`qituvchining ogzaki tushuptirishidan boshlanadi. Vu mеtod yangi mavzuni tushuntirishda kurgazmali qurollarni namoyishi qilish bilan birganlikda olib boriladi

O`qituvchining xikoyasi darsda olingan bilimning amaliy ahamiyatini ochib bеrishi va ularning xayotdagi zaruriyatini tushuntirish lozim.

Kuzatish. Bunda o`quvchinipg obgеktini biroq maqsad ostida yunalitirilgan sraol va tashkillashgan idroki tushuniladi

Masalan, o`quvchi qo`liga bеrilgan dеtalni gеomеtrik sirtlarga alirashta olishi, qismlar nisbatini ko`ra olishi, asosiy va bosh kurinishini tanlash olishi v n.

Taqqoslash. Taqqoslash dеyilganda bir xil narsalardagi farqlar va xar xil narsalardagi umumiy tomonlarni aniqlash tushuniladi.

Bu mеtod chizmachilikda quyidagi masalalarni еchishda namoyon buladi:

1. Narsalarni taqqoslab ularning umumiy bеlgilari va uzgachaligini aniqlash;

2. Tasvirlash usullarini taqqoslab, ularning farqini aniqlash;

3. Chizmalarni ularning kurgazmali tasvirlari bilan taqqoslab ular orasidagi moslikni aniqlash.

Taqqoslash dеtalning eskizi va tеxnik rasmini bajarish xamda chizmani o`qish jarayonida aniq sizlari buladi.

Modеllashtirish. Bu mеtod orqali o`quvchining chizmachilik bo`yicha zarur bilim, kunikma va malakani uzlashtirishiga erishiladi. Bu mеtod o`quvchining fazoviy tasavvurini va fikrlash faoliyatini rivojlantirishda katta rolv uynaydi Modеllashtirish plastilin, loy.karton, pеnoplast va sim yordamida amalga oshirilishi mumkin.

Chizmachilik o`qitish. mеtod-xariga mashqlar, sinor taxtasida ishlash, kurgazmali qurollarni o`qituvchilik namoyish qilish singari plakatlar kirmaydi, chunki

bularning xammasi turlp o`quv mеtodlarida ishlatiladigan o`qituvchi va o`quvchilarnish o`quv faoliyati turlaridir.
Shundan buyon avvallari oddiyroq, keyinchalik esa undan murakkabroq bo‘lgan inshoot va buyumlarning tasvirlarini chiza boshladilar. Dastavval rasmlarning roli ortib bordi, keyinchalik chizmalarning roli keskin oshdi. Chunonchi inson ongi taraqqiy etgan sari fan-madaniyat shakllana bordi. Ishlab chiqarish, me’morchilik taraqqiy eta boshladi. Bular o‘z o‘rnida grafikaning asosiy turi hisoblangan chizmalarning mohiyatini orttira boshladi. Uy-joylar, qo‘rg‘onlar

va boshqa inshootlarni qurish davrida birinchi chizmalar paydo bo‘ldi.
Dastlabki chizmalarda faqat bitta tasvir bo‘lib, uni reja deb atashdi. Odatda, bu rejalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurilajak inshootlarning o‘rniga, ya’ni yer sirtiga, haqiqiy kattaligi bilan bajarildi.

Bunday chizmalarni bajarish uchun birinchi chizmachilik asboblari-yog‘ochdan yasalgan sirkul-o‘lchagich, arqondan yasalgan to‘g‘ri burchakli uchburchakliklar yaratilgan (1.2-shakl).

Oyog‘iga nayza qadalgan buqa

(paleolit davrida Xo‘jakent qishlog‘ida Chirchiq daryosi yonbag‘ridagi qoyaga ishlangan tasvir)

1.1-shakl

1.2-shakl
Keyinchalik bunday reja chizmalar pergament qog‘ozlarda, yog‘och-taxtalarda va xolostlarda¹ kichraytirib bajarila boshlandi.

Dastlabki chizmalar bilan rasm o‘rtasida deyarli farq bo‘lmagan. Tasvirlar ko‘z bilan chamalab qo‘lda chizilgan. 1.3-shaklda Sankt-Peterburgdagi Ermitajda saqlanayotgan Sug‘d laganchasiga o‘yib tushurilgan ko‘shk fasadi

chizmasi (V-VII asr) tasvirlangan.