1. Kasbiy shakllanish tarixi.
2. Shaxsning kasbiy rivojlanish bosqichlari haqida tushuncha.
3. Motivatsiyani
boshqarish masalalari
1. Kasbiy shakllanish tarixi.
Psixologiya fanining o’z oldiga vazifa qilib qo’yadigan muammolari juda xilma-xil bo’lib, u eng avvalo, psixik faoliyatning
asosiy qonunini belgilash, uning rivojlanish yo’llarini
aniqlash
, har bir psixik prosessning asosida qanday mexanizm borligi,
uning o’zgarish jarayonlarini ochib berish masalalarini o’rganadi. Psixologiya psixik faoliyatning u yoki bu sharoitda qanday
ro’yobga chiqqanligini o’rganish bilangina shug’ullanib
qolmasdan
, bu jarayonlarni qanday boshqarib borish masalalarini ham
ilmiy asosda o’rganadi. Shuning uchun ham ilmiy psixologiya boshqa barcha o’rganilayotgan predmetlar orasida eng
asosiy
fanlardan hisoblanadiki
, uning jamiyat rivojlanishi bilan ahamiyati yanada ortib va takomillashib boraveradi. Psixologik
fenomenga turlicha nazariya bilan yondashish mumkin. Biologik yondashuv miyadagi jarayonlarni va jismoniy o‘zgarishlarini
o‘rganadi, masalan, yuz qizarishi, asabiylashish holatlari. Evolyutsion yondashuv uchun individning “g‘azab” holati geniga
ta’siri e’tiborlidir. Bugungi kunda zamonaviy psixologik yondashuvlar ham psixologiyaning nazariyasini boyitib boradi. Ularni
quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin.3 Psixologiya - o‘zi nima? degan savolga bir nechta psixologik ta’riflarni ko‘rish mumkin.
Avvaliga psixik jarayonlarni o‘rgangan V.Vuntning fikricha, psixologiyaning asosiy vazifasi introspeksiya bo‘lib, u shaxsiy
psixolog ya’ni emotsional holat va hissiy jarayonlarni o‘zi tahlil qilishidir. 1920 yillardan 1960 yilga qadar amerikalik psixolog
J.B.Uotson
introspeksiyani rad etib
, psixologiyani xatti-harakati kuzatuvchi fan deb atadi. Psixologlar 1960 yillarda bu fanni
xulq va ruhiy jarayonlar haqidagi fan deb atashgan. Ruhiy jarayonlar ichki subektiv jarayon bo‘lib, buni hulqiga qarab
aniqlaymiz – his qilish, anglash, tush ko‘rish. O‘y-xayol hislardir. Psixologiya fan sifatida kuzatuv asosida fikrlarni tahlil qilish
va g‘oyalarga baho berishga intiladi - degan ilmiy fikrlar ham bo‘lgan. Turli mazmundagi taassurotlar tufayli paydo bo’ladigan
hissiy holatlar hayotimizning turli-tuman ko’rinishlaridirki, bularning hammasini psixologiya fani o’rganadi. Psixologiyaning o‘z
chegaralari bor. U sizga aniq va yakuniy javob bermaydi. Masalan, Lev Tolstoyning quyidagi “Nima uchun yashayapman?
Nimadir qilishim shartmi? Hayotda kutib turgan o‘limga bo‘ysunmaslikdan maqsad bormi”,-degan savollarga har bir shaxs
o‘zicha javb beradi. Biroq psixologiya sizga odamning hissiyoti, o‘yi, xatti-harakatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.4
Psixologiya tarixida psixikaning paydo bo’lishi haqida yana bir qancha turlituman fikrlar bor. Uzoq asrlar davomida psixika va
uning paydo bo’lishi, taraqqiyoti masalalariga har xil nuqtai nazardan yondashib kelindi. Psixologiyani to’g’risidagi fan sifatida
shakllanishida quyidagi 4 asosiy bosqichni ajratish mumkin:
Psixikaning taraqqiyoti
, uning harakati - o’zgarishidir. Qadimgi
faylasuflar ruhiy hodisalarning rivojlanishini turlicha talqin etib keldilar, uni ilohiy kuchga bog’lab tushuntirishga harakat
qiladilar. Masalan, grek filosofi Fales (eradan avvalgi 624-547 yillar) odamning ruhiy hayotini bug’ shaklida tasavvur qilgan
va uning asosida suv yotadi degan. Anaksimen esa (eradan avvalgi 588-525 yillar) ruhiy hayotning manbai havodir deb
ta’lim bergan. Geraklit (eradan avvalgi 544-488 yillar) ruhiy hayotning manbaini olov deb targ’ib qilgan. Qadimgi falsafaning
mashhur namoyandalari Suqrot (eradan avvalgi 469-399) va Platon (eradan avvalgi 427-347 yillar) ham inson psixikasi,
ruhiy hayoti haqida butunlay boshqacha nazariyani olg’a surganlar.
Ularning fikricha
, tana va jon boshqa-boshqa qismlardir.
Go`yoki jon inson tanasiga “ideal” dunyodan kiradi-yu, ma’lum vaqtdan so’ng yana o’sha dunyoga qaytib ketadi. Mashhur
faylasuf Demokrit esa (eramizdan avvalgi 460-370 yillar) inson organizmi atomlardan tashkil topgan, uning ruhi mayda
atomlardan iborat degan fikrni olga suradi. Psixologiya tarixida psixika va uning taraqqiyoti haqida turli-tuman fikrlar
yuqoridagilardan tashqari ham juda ko’p. Psixik hodisalarni materialistik nuqtai nazardan talqin etishda mashhur grek
faylasufi Aristotelning (eramizdan avvalgi 384-322 yillar) xizmati kattadir. Aristotel qadimgi faylasuflardan birinchi bo’lib
psixologiyani
alohida fan sifatida qaradi
, psixik hodisalarga materialistik nuqtai nazardan yondashdi. Uning “Etika”,
“Ritorika”, “Metafizika”, “Hayvonlar tarixi” kabi asarlarida turli psixik hodisalarga oid fikrlar juda ko’p. Psixologiya bo’yicha
birinchi ilmiy asar Aristotelning «Ruh to’g’risida» traktati hisoblanadi. Aristotel o’zigacha bo’lgan faylasuflarning, jumladan,
o’z ustozi Platonning psixologik qarashlarini tahlil qildi. Aristotelning psixologik ta’limotida ruh va tananing o’zaro munosabati
muammosi muhim o’rin tutadi.
Geraklit
, Demokrit, Aflotun, Aristotellarning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g’oyalarni
rivojlanishida tayanch nuqta, asos bo’ldi. Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hozir biz psixika deb atayotgan darajaga
nisbatan qo’llanila boshladi. Psixika kategoriyasi zamirida ong haqidagi tushuncha maydonga keldi. Kishi faqat idrok va
tafakkurga ega bo’lib qolmasdan, ularni unga mansubligini e’tirof etishga ixtiyoriy harakatlar qilibgina qolmasdan, balki bu
harakatlarni uni o’zi qilayotganini bilishga ham qodirdir. XVII asr biologik va psixologik bilimlar taraqqiyotida yangi davrni
ochib berdi. Fransuz olimi Dekart (1596-1650) xulq-atvorning reflektor tabiati haqidagi ta’limotini yaratdi. Ingliz olimi Gobes
(1588-1679), Fransuz olimi Spinoza (1632- 1677) olamning bir butunligini, tana va jon to’g’risidagi ta’limotni yaratdilar.
Ingliz olimi Jon Lokk (1632-1704) empirik (tajriba) asosidagi ta’limotni
empirik psixologiyani yaratdi
, shundan keyin rus
olimlari I.M.Sechenov, I.P.P avlov, I.E.Vvedenskiy, A.A.Uxtomskiy inikos nazariyalarini yaratdilar. Refleks haqidagi tushuncha
organizmning tashqi ta’sirga qonuniy javob reaksiyasi sifatida paydo bo’ldi. I.M.Sechenov (1829-1905) «Bosh miya
reflekslari» (1963) asarida «ongli va ongsiz hayotning barcha harakatlari ro’y berish usuliga ko’ra reflekslardan iboratdir»,
degan xulosaga kelgan edi. I.M.Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan boshqarilishi g’oyasini ilgari
surdi. Bu muhim nazariy qoidalari I.P.Pavlov (1849-1939) tomonidan tajriba yo’li bilan tasdiqlandi va 8 aniqlashtirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |