1. ittirniń wazıypaları, principlerı hám basqıshları Ilimiy izertlew hám tájiriybe konstruktorlıq jumısları

8-Tema. ITTIR ni shólkemlestiriw hám proektlestiriw.
Joba:

1. 
   ITTIRniń wazıypaları, principlerı hám basqıshları
   
2. 
   Innovciyalıq shólkemniń patent-litsenziyalı iskerligi
   
3. 
   Innovciyalıq proektlestiriwdiń tiykarları
   
4. 
   Innovciyalıq joybarlardıń ekspertizasi.
   

1. ITTIRniń wazıypaları, principlerı hám basqıshları
Ilimiy izertlew hám tájiriybe konstruktorlıq jumısları (ITTIR) dıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :

• 
  tábiyaat hám jámiyet rawajlanıwı salasında jańa bilimler alıw, olardı qollawdiń jańa tarawları :
  

• 
  islep shıǵarıw salasındaǵı máteriallastiriwdiń shólkem tovarları básekige shıdamlılıǵı normalarınıń strategiyalıq marketingi basqıshında islep shıǵılǵan múmkinshiliklerin teoriyalıq hám tájriybelik tekseriw;
  
• 
  jańalıqlar hám innovatsiyalar portfelin ámelde orınlaw.
  
• 
  Sanap ótilgen wazıypalardı ámelge asırıw resurslardan paydalanıwdıń natiyjeliligi, shólkemlerdiń básekige shıdamlılıǵı, xalıqtıń turmıs dárejesin asırıwǵa múmkinshilik beredi:
  

ITTIRniń tiykarǵı principlerı tómendegilerden ibarat :
Hár qanday mashqalalardi sheshiw ratsional basqarıw qararların qabıllawda menejmenttiń aldısılaw kórip shıǵılǵan ilimiy jantasıwları, principlerı, wazıypaları, usılların atqarılıwı. Ilimiy menejmenttiń qollanılatuǵın strukturalıq bólimleriniń muǵdarı basqarıw obektiniń quramalılıǵı, ma`nisi hám basqa faktorlar menen belgilenedi.
Innovciyalıq iskerlikti adamlıq kapitaldı rawajlanıwına qaratıw.
ITTIR islerdiń tómendegi basqıshlarına bólinedi:

• 
  fundamental izertlewler (teoriyalıq hám izertlewli);
  
• 
  ámeliy izertlewler;
  
• 
  tájiriybe - konstruktorlıq jumısları ;
  

• 
  tájiriybe, eksperimental jumıslar, olar ótken basqıshlardan hár birinde atqarılıwları múmkin.
  

Teoriyalıq izertlewler nátiyjeleri ilimiy jańa ashılıwlar, jańa túsinikler hám qıyallardı tıykarlanıwı, jańa teoriyalarin jaratılıwında kórinetuǵın boladı.
Izertlewlerge tómendegi izertlewler kiredi, olardı wazıypası buyımlar hám texnologiyalardı jaratıwdıń jańa principlerıni, materiallar hám olardıń birikpeleriniń jańa, aldın belgisiz bolǵan qásiyetlerin, menejment usılların ashıwdan ibarat esaplanadi. Izertlew izertlewlerinde ádetde mólsherlengen jumıstıń maqseti, málim, teoriyalıq tiykarlar kóbirek yamasa kemrek ayqın, biraq anıq jónelisler málim emes. Bunday izertlewlerdi barıwında teoriyalıq shamalar hám ideyalar tastıyıq .
2. Innovciyalıq shólkemniń patent litsenziyalı iskerligi
Xalıq aralıq dárejedegi intellektual múlkti huquqıy tártipke salıwdı payda bolıwın Sanaat múlkin qorǵaw, patentler, tavar atlarınan paydalanıw, sonday-aq olardan nızamǵa qarsı paydalanilganlik ushın jazalaw boyınsha ilajlar Parij konventsiyasi (1883-jil) baylanıstıradı. Intellektual múlkke III ekonomikalıq, sotsial hám materiallıq huqıqlar boyınsha xalıq aralıq paktda belgilep berilgen. Biziń mámleketimiz jańa ashılıwlarǵa mámleket ústinligin qorǵalıwın támiyinlew maqsetinde Parij konventsiyasina qosılǵan. Házirgi waqıtta Ózbekstan nızamshılıq bul tarawdaǵı kóplegen xalıq aralıq huqıqıy hújjetlerdiń mazmunı hám baǵdarın sáwlelendiredi. Jańa ashılıwlardıń shet el patentlestiriwden oraylıq orındı konventsion ústin turatuǵınlıqtı usınıw haqqındaǵı másele iyeleydi. Gáp konventsiya qatnasıwshısı bolǵan mámleketlerden biri tárepinen patentlestiriwge dáslepki arza bergen sanani itibarǵa alıw haqqında aytilmaqta, ol bul dáslepki arzanı bergen kúnden bir jıldan kóp bolmaǵan shegarada belgilenedi. Bunnan jańa ashılıwdıń jańalıǵı bul mámlekette arza berilgen kúnden emes, bálki dáslepki arza kúnden baslap belgilenedi. Bul jeńillikli (bir jıl ) ashılıwdan paydalanıwınıń kommerciya múmkinshiligin belgilew (mısalı, litsenziyalardı satıw ), shet elde arzalardı rásmiylestiriw ushın zárúr materiallardı dıqqat penen tayarlaw, jańa ashılıwdıń reklamasın ámelge asırıw múmkinshiligin beredi. Konventsiya jańa ashılıwlarǵa, eger olar xalıq aralıq kórgezbeler hám yarmarkalarda kórsetiw etilseler, waqtınshalıq (bir jıl dawamındaǵı ) qorǵawdı beredi.
Jańa ashılıwlarǵa huqıqlardı rásmiylestiriw avtorlıq gúwalıǵı yamasa patent alıw jolı menen ámelge asıriladı. avtorlıq gúwalıǵı jańa ashılıw tárepinen usınıstı tán alınıwın, jańa ashılıwdıń ústinligin hám shaxstıń olkáraınan jańa ashılıwlarǵa alınǵan avtorlıqtı tastıyıqlaydı. Ol aymaqlıq háreketke iye, yaǵnıy olkáraınan tastıyıqlanǵan ashılıwdan basqa mámleketlerde eger onda patentlenbegen bolsa, tosqınsız hám mutqa paydalanıw múmkin emes.
Patent - bul avtorlıqtıń tastıyıqlaytuǵın jáne onıń iyesine jańa ashılıwlarǵa ayrıqsha huquh beretuǵın hújjet bolıp tabıladı. Bunıń astında hesh kimdi ashılıwdan patenttiń iyesisiz paydalanıwı múmkin emesligi názerde tutıladı. Mánisi boyınsha, patent - bul sanaattıń úlgisi yamasa tavar belgisin dizimge alınıwı menen bekkemlengen jańa ashılıwlarǵa múlk iyesiniń ataǵı bolıp tabıladı. Bul halda ashılıwdan paydalanıwǵa razılıq litsenziyanı tapsırıw (satıw ) yamasa patent huqıqların tolıq tapsırıw jolı menen sáwlelendiriledi.
Patentli qorǵawdıń barlıq máseleleri patent mákemesi tárepinen tártiplestiriledi. Ol sanaat múlki obektlerin qorǵaw salasındaǵı birden-bir siyasatti ámelge asıradı, jańa ashılıwlar, paydalı modeller hám sanaat zatlarina buyırtpalardı kórip shıǵıwǵa qabıl etedi, mámleket tárepinen dizimge alıwdı ámelge asıradı, patentler beredi, rásmiy maǵlıwmatlardı baspa etedi, patent qaǵıydalarinri basıp shıǵaradı hám t.b.
Patent nızamı patentlerdi ámelde bólim múddetlerin belgileydi, olar mámleket tárepinen dizimge alıwǵa usınıs atırǵan sanaat múlkiniń túrine baylanıslı.
Jańa ashılıwlarǵa patent arza kelip túsken sáneden baslap 20 jıl dawamında ámelde boladı paydalı modelge gúwalıq 5 jıl dawamında dawamında ámelde boladı. Patent iyesiniń sorawina kóre ol 3 jılǵa shekem uzaytırılıwı múmkin. Sanaat úlgisine patent 10 jıl dawamında ámelde boladı hám taǵı 5 jılǵa shekem uzaytırılıwı múmkin.

• 
  Patent nızamı sanaat múlki obektleriniń patent qábileti kriteryaları kompleksin belgilep beredi. Olar astında onı jaratıwshısı tárepinen qorǵaw patentin alıw ushın bul obektti qánaatlandiriwi kerek bolǵan shártler túsiniledi.
  
• 
  Paydalı modellerge, eger olar jańa hám xalıq xojalıǵı tarawlarında sanaatlı qollanılatuǵın bolsa, huqıqıy qorǵaw usınıs etiledi.
  
• 
  Sanaat úlgisi astında ónimdiń sırtqı kórinisin belgilep beretuǵın onıń kórkem - konsruktiv sheshimi túsiniledi, eger ol jańa, kem ushraytuǵın hám xalıq xojalıǵı tarawlarında sanaatlı qollanılatuǵın bolsa, huqıqıy qorǵaw beriledi.
  
• 
  Patent nızamında patent qábileti dep esaplanbaytuǵın intellektual múlk ushın obektleriniń dizimi beriledi.
  
• 
  Mısalı, tómendegiler jańa ashılıwlar hám paydalı modeller retinde qorǵawlanmaydilar:
  
• 
  ilimiy teoriyalar hám matematikalıq usıllar ;
  
• 
  xojalıqtı shólkemlestiriw hám basqarıw usılları ;
  
• 
  shártli belgiler, kesteler, qaǵıydalar ;
  
• 
  intellektual operatsiyalardı orınlaw usılları ;
  
• 
  esaplaw mashinaları ushın algoritmları hám programmalar ;
  
• 
  imaratlar, ımaratlar, aymaqlardı joybarlaw joybarları hám sızılmaları ;
  
• 
  buyımlardıń tek sırtqı kshrinishiga tiyisli bolǵan, estetik mútajliklerdi qánaatlantirishga qaratılǵan qararlar ;
  
• 
  integrallı mikrosxemalarniń texnologiyaları ;
  
• 
  jámáát mápleri, adamgershilik hám ahloq principlerıge qarsı bolǵan qararlar ;
  
• 
  tek buyımdıń taktik wazıypası menen tiykarlanǵan qararlar ;
  
• 
  arxitektura obektleri (kishi arxitekturik sırtqı kórinislerden tash? hárre), sanaat, gidrotexnikalıq hám basqa kóshpelis imaratlar ;
  
• 
  baspa ónimler;
  
• 
  Patentti rásmiylestiriw tártibi Patent nızamı tárepinen tártiplestiriledi.
  
• 
  Litsenziyalastırıw texnologiyalar menen sawdanıń, óz ishine patentler, litsenziyalar, nou-xaular menen pitimlerdi alıwshı, tiykarǵı formalarınıń birinen ibarat esaplanadi.
  
• 
  Litsenziya bólek shaxslar yamasa shólkemlerge patent menen qorǵawlanǵan jańa ashılıw, texnikalıq wazıypalar, óndiristiń texnologiyalıq hám konstruktorlıq sırları, tavar belgisi hám t.b. den paydalanıwǵa ruxsattan ibarat esaplanadi. Litsenziyanı beriw kommerciya operatsiyası bolıp, patent iyesi (litsenzar) óziniń kontragenti (litsenziati) ga patentler,
  
• 
  Litsenziyalastırıw mápdar tárepler tárepinen litsenzion pitim - shártnamanı qabıllaw jolı menen ámelge asıriladı, oǵan muwapıq jańa ashılıw, texnologiyalıq bilimler, tájiriybe hám islep shıǵarıw sırlarınıń iyesi óziniń kontragentiga intellektual múlkten paydalanıwǵa litsenziya beredi. Bitida litsenziyadan paydalanıwdıń islep shıǵarıw tarawları hám aymaqlıq shegaraları belgilenedi.
  
• 
  Litsenzion pitim bir neshe patentler hám olar menen baylanıslı nou-xaularni komplekslik tapsırıwdı ańlıw múmkin. Bul halda litsenzion pitim, qaǵıydaǵa kóre, litsenznar tárepinen tiyisli injiring (injinerlik-máslahát) xızmetlerin, sonday-aq proektlestiriw, litsenzion islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, nou-xau, jumısqa túsiriw-sazlaw jumıslar, xızmetkerlerdi tayarlaw hám t.b. kórsetiwdi názerde tutadı.
  
• 
  Litsenzion pitimler ǵárezsizlerge, olar texnologiya hám texnolgik pitimler bo'lg'uvsi paydalanıwǵa olardıń jayg hám sharayatlarınan qaramastan tapsırilishini názerde tutadı hám birge bóliwshilerge bólinedi, bunda litsenziyanı tapsırıw menen bir waqıtta qurılıs, úskenelerdiń butlovchi bólimlerin jetkiziw yamasa injeneriń xızmetlerin kórsetiwge shártnama dúziledi.
  
• 
  Satıwshı (litsenzior) ga qarıydar (litseziat) ga litsenzion pitim predmetinde paydalanıw huqıqın bergeni ushın sıylıqlaw litsenzion tólewler jardeminde ámelge asıriladı, olar pitim ámelde bolıw dáwiri dawamında qarıydar tabısınan udayı tákirarlanatuǵın ajıratılǵan qarjılar yamasa ekspert bahaları aosida aldınan belgilengen bir waqıttaǵı tólewler korinishida bolıwları múmkin.
  
• 
  Udayı tákirarlanatuǵın ajıratılǵan qarjılar (royaltlar) oborot, litsenzion ónimdi sap satıwlar ma`nisinen procent tólew sıyaqlı belgileniwi múmkin yamasa islep shıǵarılǵan ónim birligine esaplaw menen belgilenedi. Bir waqıttaǵı tólew litsenziardan hújjetlerdi tapsırilishini názerde tutatuǵın reushal (pútkilley alınatuǵın ) tólew formasında bolıwı múmkin. Litsenzion sıylıqlawdıń keltirilgen formalarınıń hár túrlı birikpeleri bolıwları múmkin.
  
• 
  Jańa texnikalıq sheshimler, jańa ashılıwlar hám tovarlar ádetde patentlashtiriladilar, bul patent iyesine olardan paydalanıwǵa ayrıqsha huqıqtı beredi. Litsenziyadan paydalanıw huqıqları xarakteri hám kólemi boyınsha tómendegi túrlerge bólinediler:
  
• 
  patentli (patentten tezisli nou-xausiz paydalanıw huqıqı beriledi);
  
• 
  biypul (nou-xaudan iskerliginiń hár túrlı tarawlarında fodalanish huqıqı beriledi);
  
• 
  ápiwayı (patentten paydalanıw huqıqına lizenziat hám litsenzior iye boladı );
  
• 
  ayrıqsha (litsenziat tárepinen patentte jalǵız húkimran halda paydalanıw );
  
• 
  tolıq (patentten bir kisi bolǵan litsenziat shártnama tárepinen kelisim múddet dawamında paydalanıladı ).
  

Intellektual múlkke iyelik qılıw hám basqarıw tártibi Patent nızamı, arnawlı “elektron esaplaw mashinaları ushın programmalardı huqıqıy qorǵaw haqqındaǵı”, “integral mikrosxemalar tapologiyalarini huqıqıy qorǵaw haqqındaǵı” nızamlar tárepinen tártiplestiriledi.