1. Ислом дини иймон, ислом ва эҳсон

16. Сўфифлик ривожи:
Аҳмад Яссавий (1105-1166/67),
Абдухолиқ Ғиждувоний (1103-1179),
Нажмиддин Кубро (1145–1221),
Баҳоуддин Нақшбанд (1318–1389),
Алоуддин Аттор (ваф. 1400),
Хожа Муҳаммад Порсо (1345–1420),
Паҳлавон Маҳмуд (XIV аср),
Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор (1404–1490),
Мир Алишер Навоий (1441–1501),
Махдум-и Аъзам Косоний-Даҳбидий (ваф. 1542),
Лутфуллоҳ Чустий (ваф. 1571),
Бобораҳим Машраб (1640–1711),
Дукчи Эшон (ваф. 1898).

Шарқшунослар Н.Комилов, И.Ҳаққулов, Ориф Усмон, С.Ғаниева, Б.Назаров, Б.Бобожонов ва бошқа бир қатор тадқиқотчиларнинг илмий ишлари диққатга сазовордир.

Тарихга назар солсинса, тасаввуфга асос бўлган таркидунёчилик кайфияти деярли ислом билан бир даврда юзага келди. Суфийликнинг илк намояндалари деб Пайғамбарнинг Абу-д-Дардо, Абу Зарр, Ҳузайфа (вафотлари VII асрнинг иккинчи ярми) каби саҳобалари ҳисобланади. Аммо исломдаги мистик-аскетик оқимнинг шаклланиши VIII асрнинг ўрталари – IX асрнинг бошларига тегишли. Бу даврда сўфийлар қаторига муҳаддислар, қорилар, қуссослар, косиблар, тижоратчилар, жумладан, исломни қабул қилган христианлар кирганлар. Бу даврда “сўфий” ёки “ат-тасаввуф” атамалари ҳали кенг тарқалмаган эди: унинг ўрнига зуҳд (таркидунёчилик) ёки зоҳид, обид сўзлари ишлатилар эди. Исломдаги бу мистик-аскетик оқимнинг пайдо бўлиши ва тараққий этишига мусулмон жамиятидаги илк икки аср давомидаги сиёсий-ижтимоий беқарорлик, диний ҳаётнинг мураккаблиги, унинг натижасида келиб чиққан маънавий-ғоявий изланишлар ва бошқа динларнинг, хусусан, христианликнинг таъсирини кўрсатиш мумкин.

Унинг асосида аскетизм, яъни бу дунё лаззатларидан воз кечиш асосида Аллоҳга етишиш, уни билиш, у билан бирлашиш йўлини қидириш ётади. Суфийлик Қур’он ва шариат талаб этган диний ақидаларни, талабларни албатта бажариш, ўзини сўзсиз Аллоҳнинг қули деб билиш, маълум диний қоидаларга ўз шахсиятини шубҳасиз бўйсундиришни қабул этмайди, балки шахсий эркинлик, ўз хоҳиши билан тозаланиб, руҳий маънавийликка сингиш орқали комил инсон даражасига эришишга асосланади.