1. Ish haqining paydo bo`lishi va uning mazmun va mohiyati Ish haqining turlari va uning funksiyalari

Mavzu:
Reja

Kirish
1.Ish haqining paydo bo`lishi va uning mazmun va mohiyati

2.Ish haqining turlari va uning funksiyalari
3.Tarif tizimining mohiyati hamda ish haqini to`lash tartibi
4. Ish haqi xorij davlatlar tajribasida
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

Kirish
Iqtisodiyotni modernizastiya qilish sharoitida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar milliy iqtisodiyotning samaradorligini va aholining farovonligini oshirishga qaratilgan. Mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojlanishi va biz yosh avlod ongida iqtisodiy bilimlarning rivojlanishi o`rtasida o`zaro bog`liqlik katta. Shuning uchun ham yurtimizda ta`lim tizimini isloh qilish, barkamol avlodni tarbiyalash , ularda iqtisodiy tafakkurni shakllanirishda iqtisodiy ta`lim tarbiya masalalariga alohida diqqat e`tabor qaratildi va qaratilmoqda.Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning 2012-yilning asosiy yakunlari va 2013-yilda O`zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishlarining ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan vazirlar mahkamasining majlisidagi nutqlarida ta`kidlaganlaridek ,, Ta`lim-tarbiya sohasining yaxlit, uzluksiz tizimini shakllantirish va mustahkamlash jumladan, umumiy o`rta ta`limdan boshlab o`rta maxsus, kasb hunar hamda oliy ta`limgacha bo`lgan barcha bosqichlarida yuksak bilimli va malakali kasb ta`limiga ega bo`lgan avlodni tarbiyalash jarayonini takomilashtirish ishlari izchil davom ettirildi ``.
Jamiyat a‘zolarining daromadlari darajasi ular turmush farovonligini muhim ko‘rsatkichi hisoblanib ,shu bilan birga alohida shaxslarning dam olishi, bilim olishi, sog‘liqni saqlashi,eng zarur ehtiyojlarini qondirilishi imkoniyatlarini belgilab beradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki , hozirgi kunda ochilayotgan yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aksariyat qismi xizmat ko‘rsatish sohasiga to‘ g‘ri kelmoqda. Iqtisodiyotda band bo‘lgan aholining ham aksariyat qismi shu sohaga shakllanmoqda. Shunday qilib xizmat ko‘rsatish sohasining tobora rivojlanib va yuksalib borishi bilan bu sohaga jalb qilinadigan xodimlarning ham ulushi ortib boradi .Bu xodimlarning mehnatiga bo‘lgan qiziqishi va manfaatdorligini oshirib borish sohani rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Bu esa xizmat ko‘rsatish sohasida mehnatga haq to‘lashni takomillashtirishni taqozo etadi. Mehnatga haq to‘lashni takomillashtirish bo‘yicha bir qancha muammolar mavjud. Xususan, mehnat taqsimotining chuqurlashib borishi, turli mulkchillikka asoslangan sub‘ektlarning vujudga kelishi, undagi manfaatlarning xilma-xilligi,mehnatga haq to‘lashda yagona tarif setkasining amal qilgan sharoitida, uning rag‘batlantiruvchi tabiatini ochib berishi kabi muammolarni hal qilishi ob‘ektiv zaruratga aylandi.
Korxonalarda mehnatga haq to‘lash tizimlariga qo‘yiladigan eng muhim talablardan biri teng mehnatga teng haq to‘lashdir. Bu o‘z navbatida mehnat natijalari hisobiga olish uchun foydalanadigan ko‘rsatkichlar yollanma xodimlar mehnatining miqdori va sifatiga baho berishga imkon tug‘dirishini zarurat etadi. Xodim erishgan mehnat natijalariga, shu bilan birga ularga sarflangan mehnatning miqdori va sifatiga baho berish uchun ish beruvchi bajarilgan ishni hisobga olib boruvchi va uni nazorat qilishi unda belgilangan mehnat normasining bajarilishi va oshirib ado etilishini hisobga olishi lozim.
Ish haqining paydo bo`lishi va uning mazmun va mohiyati
Yer yuzida odam zoti paydo bo`libdi ekan u o`zi bilmagan holatda iqtisodiyotning bir bo`gini bo`lib uni rivojlantirish uchun o`z hissasini qo`shadi. Insonlar doimo o`z shaxsiy shuning bilan bir qatorda cheksiz ehtiyojlarini qondirish maqsadida harakat qiladilar ,ammo bu imkonsizdir. Iqtisodiyotning asosiy muammosi ham cheksiz bo`lgan ehtiyojlarni chekli ravishda qondirishdir.Qadim zamonlardan ham inson o`z ehtiyojlarini yakka holatda qondirish imkoniyatiga ega bo`lolmagan ,shuning uchun ham insonlar jamoa bo`lib yashashni afzal ko`rishadi ,ammo shaxsiy ehtiyojlarni hech kim shunchaki o`zidan o`zi qondirib berish majburiyatini o`z bo`yniga olgan emas. Kimdir sening ehtiyojingni qondirdimi sen ham uning ehtiyojini qondirish majburiyatiga egasan. Dastlab ehtiyojlarning qondirilishi o`zaro tovarlar almashinuvida ro`yobga chiqqan bo`lsa, bu usul keyinchalik o`zini oqlamaydi shunda inson uchun har qanday tovar bilan almashina olish imkoniyatiga ega bo`lgan tovarga ehtiyoj sezadi bu vaziyatda esa ular pulni yaratishadi. Pul dastlab turli xil metall shakllarda bo`lgan bo`lsa, keyinchalik ayrim sabablarga ko`ra ular qog`oz pullarga almashtilgan ,chunki ular ko`tarib yurilish uchun yengil va foydalanish uchun oson bo`lgan. Vaqt o`tgan sayin odamlar orasida tabaqalanish ro`y berib boylar va kambag`allarga ajrala boshlagan, bu vaziyatda esa boylar kambag`allardan o`zlarini ustun qo`yib ularni ishlata boshlashgan. Ularning bajargan ishlari uchun ularga o`zlari uchun kerak bo`lgan mahsulot yoki belgilangan miqdorda pul berishgan. Ana shu vaziyatta odamlar o`zlari ham unchalik tushunmagan holatda ish haqini yaratishgan. Zamon o`zgarib hayotga innovatsion texnologiyar turli ko`rinishdagi mashinalar kira boshlagach ish haqi va uni o`z egasiga yetkazish sohasida ham qator o`zgarishlar sodir bo`la boshlagan.

Ish haqi ­­-korxona, muassasa, tashkilotlarning o’z xodimlariga ularning mehnati uchun to’lashi shart bo’lgan haq shaklidir. Ish haqi asosiy va qo’shimcha qismlardan iborat;

Asosiy qism ish haqining nisbatan doimiy qismi hisoblanadi. Unga tarif bo’yicha belgilangan maosh, ustama va qo’shimcha haqlar kiradi. Ustama va qo’shimcha haqlar muayyan muddatga belgilangadi, hamda ish yomonlashgan taqdirda (mehnat sharoiti uchun to’lanadigan haqda tashqari) bekor qilinadi.
Qo’shimcha qismga yil yakunlariga ko’ra, mehnatning umumiy natijalari uchun beriladigan mukofot va rag’batlantirishlar kiradi.
Ish haqini huquqiy jihatdan tartibga solib turishning davlat va mahalliy turlari mavjud. 
-Davlat yo’li bilan normalash–davlat hokimiyati va boshqaruv organlari tomonidan mehnatga haq to’lashning umumiy shartlari belgilanishidan iborat.
- Mahalliy yo’l bilan tartibga solish-huquq qoidalarida mehnatga haq to’lash shartlarini belgilashdan iborat bo’lib, ular ma’muriyat tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi bilan birgalikda o’zlariga berilgan huquqlari doirasida ishlab chiqishadi. Ish haqining mohiyatini ko‘rib chiqqanda shuni nazarda tutish kerakki , bu tushuncha yollanib ishlayotgan va o‘z mehnatiga oldindan belgilangan miqdorda ish haqi oladigan shaxslarga nisbatan ishlatiladi. Ish haqi yollanma xodim daromadining elementi, unga tegishli ishchi kuchga bo‘lgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan ro`yobga chiqarish shaklidir. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga to‘lanadigan haq ishlab chiqarish xarajatlarining elementlaridan biri hisoblanadi , ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi. Ish haqi iqtisodiyotda tashqi ko‘rinishdan bajarilgan ishni ish beruvchi tomonidan, mehnat xarajatlari natijasiga qarab, pul sifatida to‘lanadigan, ishchini rag‘batlantirishning puldagi ifodasidir, lekin bunday ta‘rif yuzaki va uni ichki tabiatining mohiyatini yoritmaydi.
Iqtisodiyotni modernizastiyalash sharoitida ijtimoiy –iqtisodiy munosabatlarning mazmunini tubdan o‘zgartirishiga olib kelmoqda va bozor iqtisodiyotiga mos iqtisodiy dastaklarni vujudga keltiradi. Lekin hozirgi iqtisodiy va ommaviy adabiyotlarda iqtisodiy kategoriyalarga, jumladan ish haqiga nisbatan yagona fikr keltirilmaganligi ta‘kidlangan . Ularning mazmuniga har xil ta‘riflar berilishi , turli xil yoritilishga olib kelmoqda. E.Luchinin ish haqig quyidagicha ta‘rif berad; « Ish haqi – ijtimoiy zaruriy mehnatning son va sifatiga bog‘liq holda ishchining mehnat daromadidir»
G.X.Gender, N.I.Vedernikovalar ish haqining mohiyatini yoritishda «…bozor iqtisodiyotida ish haqi mehnat resursi bahosi (ishchi kuchi )» deb ta‘riflaydi.
O‘zbekiston Makroiqtisodiyot va Statistika Vazirligining 1998 -yil 26-oktyabr 33-sonli qarori bilan tasdiqlangan hujjatga ko‘ra ish haqi quyidagicha ta‘riflangan:« Ish haqi » tushunchasi pul va natural shakldagi barcha turdagi maoshlarni (va har xil mukofotlar, ustamalar, qo‘shimchalar, ijtimoiy imtiyozlar)ni qamraydi.
-O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksida ish haqi atamasi ishlatilmagan, unda «Mehnat haqi » ish haqi mazmunida ishlatilgan. Kodeksning 153-moddasida «Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kelishuviga binoan belgilanadi
Mehnat haqi shakli va tizimlari, mukofotlar, qo‘shimcha to‘lovlar, ustamalar, rag‘batlantirish tarzdagi to‘lovlar, jamoa shartnomalarida, shuningdek ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo‘mitasi tomonidan qabul qilinadigan boshqa lokal hujjatlarda belgilanadi. Mehnat haqi, qoida tariqasida pul shaklida to‘lanadi.Mehnat haqini natural shaklida to‘lash taqi lanadi. O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tomonidan belgilangan holda bundan mustasno»- deb yozilgan.
Ish haqiga taalluqli chet el adabiyotlarda berilgan boshqa ta‘riflarning ayrimlarini keltiramiz. Ularda: ish haqi – bu mehnat bahosi, bu ishchi kuchi bahosi, bu mehnat xizmatlari bahosi, bu iqtisodiy rentaning shakli, bu ishchi kuchini ijarasi uchun to‘lov kabi ta‘riflar keltirilgan. Ish haqi nazariy jihatdan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy kategoriyadir. Ish haqi ishchi mehnati motivastiyasini va rag‘batlantirishning shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Ish haqi, mehnat haqi kategoriyalari adabiyotlarda ko‘p ishlatiladi , ayrimlar ularni sinonim qatorida ishlatadi ,ayrimlar ularni farqlaydi. Bunga tegishli fikrlarni biz yuqorida ham keltirdik. Masalan, Yu.F. Elizarov «…ish haqidan , mehnatga to‘lov (mehnat haqi) kengroq tushuncha bo‘lib, u ish haqidan tashqari har xil to‘lovlar va imtiyozlarni o‘z ichiga oladi »-deb ta‘kidlayd.
Har xil qo‘shimcha to‘lovlar ish haqining elementi hisoblanadi. Ish haqini bir necha xil elementlarga bo‘lish mumkin. Ular asosan (bazali ) ish haqi , ustamalar qo‘shimch to‘lovlar va ish haqining o‘zgaruvchan qismidir (har xil rag‘batlantiruvchi to‘lovlar).
Ustamalar va qo‘shimcha to‘lovlar ishchi mehnatining alohida shart-sharoiti va mazmuni uchun to‘lanadi. Masalan, mehnat staji, qo‘shimcha funkstiyalarni bajarganligi, kechqurun, dam olish va bayram kunlarida ishlaganligi uchun, ishlamagan vaqtlari uchun to‘lov, xududiy koeffistientlar, og‘ir sharoitlardagi ishlar uchun qo‘shimchalar va hakozolar. Ish haqining o‘zgaruvchan qismi rejadan yuqori darajada bajarilgan ish natijalari uchun to‘lanadi. Unga har xil mukofotlar kiradi. Masalan, tovar aylanishi rejasini ortig‘icha bajargani uchun, biron davr (kvartal, yil) natijalari uchun to‘lanadigan mukofotlar, bonus to‘lovlar va hokazolar uchun. Mehnat haqiga ish haqidan tashqari sog‘lomlashtirish, kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash, ijtimoiy sug‘urtalar, maxsus to‘lovlar va boshqa xarajat kabilar kiradi. Mehnat haqining ijtimoiy paketi tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin: -har xil ijtimoiy to‘lovlar; -nomoddiy (pulsiz) imtiyozlar (har xil imtiyozlar, ish vaqtini moslashtirish, qo‘shimcha mehnat ta‘tilini berish, erta nafaqaga chiqarish va h.k.); -firma, korxonaning akstiyalarni o‘z ishchilariga sotish; -mehnat sharoiti va mazmunini yaxshilash; -ishda yaxshi ijtimoiy, psixologik muhitni yaratish; -ishchilarni xizmat pog‘onalaridan ko‘tarilib borilishini ta‘minlash;
Shunday qilib, « ish haqi» miqdori «mehnat haqi» miqdoridan (« Ishchi kuchini saqlash uchun xarajatlar») tarkibi bilan faqlanadi.
Iqtisodiyotni modernizastiyalash sharoitida mehnat haqi yoki ish haqini talqin qilganda , bizning fikrimizcha quyidagi nazariy masalalarni e‘tiborga olish zarur. Ish haqi yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jalik sub‘ektlari faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, u yollanma ishchilarga to‘lanadi. Yakka tartibdagi yoki oilaviy tadbirkorlarda faoliyat (ish ) yurituvchilar uchun mehnat natijasi qanday to‘lanadi? Mehnat natijasi ish haqi sifatida namoyon bo‘ladimi yoki boshqachami degan savollar tug‘iladi. Ushbu masala bo‘yicha biz o‘z fikr mulohazamizni bildirmoqchimiz. Ushbu masalaga nazariy nuqtai nazardan yondashsak bunday xo‘jalik sub‘ektlari uchun ish haqi kategoriyasi mazmunan mos kelmaydi. Ish haqini tashkil qilish qoidalarini ko‘rib chiqishda birinchi omil sifatida davlatning rolini e‘tiborga olish maqsadga muvofiq. Davlat ish haqi tizimini qonuniy normalar orqali boshqaradi, u ish haqini boshlang‘ich , bazis darajasini belgilaydi. Unga minimal ish haqi miqdori, minimal yashash darajasi kabi ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. Bulardan tashqari davlat ish kuni davomiyligini, mehnat ta‘tili davrini va ularga to‘lov miqdorini belgilaydi. Davlat ishchi va ish beruvchilar o‘rtasidagi nizolarni sud orqali hal qiluvchi arbitor bo‘lib hisoblanadi.
Ish beruvchi va ishlovchining o‘rtasidagi ijtimoiy-mehnat munosabatlari va ish haqi masalalari xo‘jalik sub‘ektlarining ichida tuzilgan mehnat shartnomasi bilan tartibga solinadi. Ushbu shartnomada mehnat sharoiti, ish haqi,uy joy va medistina ta‘minoti, kafillar va imtiyozlar kabilar o‘z aksini topadi. Shartnomalar muddatsiz, biron muddatga (besh yilga) yoki biron ishni bajarish davriga tuziladi. Mazkur kategoriyaga quyidagi ta‘rifni shakllantirish va tavsiya etish mumkin: Ish haqi bu ishchi kuchining qiymati sifatida ishchilar o‘rtasida sarflangan mehnat miqdori va sifatiga qo‘yilgan haqiqiy hissasiga muvofiq taqsimlanadigan hamda korxona ishining pirovard natijalari (foyda)ning asosiy qismidir.
Mazkur ta‘ri fda, eng avvalo,ish haqi – bu ishchi kuchi bahosining shakli ekanligi ta‘kidlanadi. Bu o‘rindagi asoslash to‘la qonuniy va mantiqiydir. Shunday ekan, har qanday tovar munosabatida bo‘lganidek, ishchi kuchining bahosi (B) qiymat (Q) va foyda (F) yig‘indisidan tarkib topadi:

B = Q + F

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­- Ish haqi mehnat bahosi bo‘la olmaydi, chunki u ishchi kuchini qayta shaklalntirishning faqat fazasini emas, balki umuman uni to‘liq taqsimlash va ayirboshlashni ham aks ettiradi. Ish haqi kategoriya sifatida ishchi kuchining tovar xususiyatiga, ya‘ni xodim mehnat bozorida o‘z ishchi kuchini (yoki mehnat qilish qobiliyatini) sotishiga asoslangan munosabatalarini aks ettiradi. Mehnatga haq to‘lashning shakllari va tizimlari deganda, xodimning mehnat xarajatlari va natijalarini unga tegadigan ish haqi miqdori bilan qiyoslashning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari tushuniladi.Mehnatga haq to‘lash shakllari muayyan vaqt mobaynida xodimning olgan ish haqi uning mehnatidan olingan natijalarga bog‘liqligini aniqlash usullari sifatida, mehnatga haq to‘lash tizimi esa ana shu bog‘liqlikni amalga oshirish texnologiyasi sifatida belgilanadi.
Ish haqining turlari va uning funksiyalari
Ish haqining mohiyati uning ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlari bo‘lgan mahsulot ishlab chiqarish, uni taqsimlash,ayirboshlash va iste‘mol qilishda bajaradigan
1. funkstiyalari (vazifalari)da namoyon bo‘ladi.Takror hosil qilish funktsiyasi. Mazkur funktsiya ish haqining davlat tomonidan tartibga solishning xususiyatlari, ish haqining ish kuchini takror hosil qilishni ta’min etadigan miqdorini qonuniy darajada belgilash bilan uzviy bog’liqdir. 

2.Rag’batlantiruvchi funktsiya. Xodimni o’z mehnati, natijalarini doimiy ravishda yaxshilab borishga qiziqtirishi lozim. 

3.O’lchov-taqsimlash funktsiyasi. Bu funktsiya iste’mol fondlarini yollanma xodim bilan ishlab chiqarish vositalari egasi o’rtasida taqsimlash vaqtida jonli mehnat o’lchovini aks ettirish uchun mo’ljallangan.

4.Joylashtirish funktsiyasi. Mazkur funktsiyaning hozirgi vaqtdagi ahamiyati jiddiy ravishda oshib bormoqda. Uning mohiyati mehnat resurslarini mintaqalar, iqtisodiyot tarmoqlari va korxonalar bo’yicha qulay ravishda joylashtirishdan iborat.

5.Aholining to’lovga qodir talabini shakllantirish funktsiyasi. Bu funktsiyaning vazifasi to’lovga qodir talabni muvofiqlashtirishdir, bunday talab deganda, xaridorlarning pul mablag’lari bilan ta’minlangan ehtiyojlarini namoyon bo’lish shakli tushuniladi, shuningdek, iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ham nazarda tutiladi. To’lovga qodir talab ikkita asosiy omil-jamiyatning ehtiyojlari va daromadlari ta’sirida shakllanishi sababli, bozor sharoitida ish haqi yordamida tovarni taklif qilish bilan talab o’rtasida zarur mutanosiblik o’rnatiladi.
Yuqorida aytib o’tilgan funktsiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi eng muhim tamoyillarga rioya qilinishi zarur.
1.Ishlab chiqarish va mehnat samaradorligi ortib borgan sari real ish haqining ortib borishi. Bu tamoyil ehtiyojlarning ortishi obyektiv iqtisodiy qonunning amal qilishi bilan bog’liq bo’lib, mazkur qonunga muvofiq, ehtiyojlarning yanada to’laroq qondirilishi faqat o’z mehnati uchun ko’proq miqdorda moddiy ne’matlar va xizmatlarga ega bo’lish imkoniyatlari kengaygan sharoitdagina real bo’ladi. Biroq imkoniyat ishlab chiqarish faoliyati natijalari bilan, mehnat samaradorligi bilan bog’lanishi lozim.

2.Mehnat unumdorligi o’sishining o’rtacha ish haqining o’sish sur’atlaridan ilgarilovchi sur’atlarini ta’minlash. Bu tamoyilning mohiyati-ishlab chiqarishni rivojlantirish va uning samaradorligini oshirish asosida mehnat darajalarini maksimal (eng ko’p) darajaga yetkazishdan iborat. Bu matoyilga rioya qilinishi jamg’arish jarayonining, kengaytirilgan ishlab chiqarishning uzluksizligini taqozo etadi, va korxonaning rivojlanishi, hamda ravnaq topishining zarur sharti hisoblanadi. Mazkur tamoyilning buzilishi tovarlar bilan ta’min etilmagan pulning to’lanishiga, uning qadrsizlanishiga, mamlakat avj olishiga olib keladi.

3.Xodimning korxona faoliyati natijalariga qo’shgan mehnat hissasiga, mehnat mazmuni va sharoitlariga, korxona joylashgan mintaqaga, uning qaysi tarmoqqa mansubligiga qarab, ish haqini tabaqalashtirish. Mazkur tamoyil xodimning o’z mehnat malakasidan, mahsulotning yuqori sifatli bo’lishini ta’minlashdan moddiy manfaatdorligini kuchaytirish zarurligiga asoslangan.

4.Teng mehnatga teng ish haqi. Bozor sharoitida bu tamoyilni ishlovchining jinsi, yoshi milliy mansubligi va hokazolarga qarab, uning mehnatga haq to’lashda kamsitishga yo’l qo’ymaslikdir, korxona yoki firma ichidagi taqsimotda adolat tamoyiliga rioya etilishi, deb tushunish kerak. U bir xildagi mehnati unga haq to’lash orqali bir xil baholashni nazarda tutadi.

5.Mehnatga haq to’lashni davlat yo’li bila boshqarish (tartibga solish). (Mazkur tamoyil quyiroqda qarab chiqiladi).

6.Mehnat bozorining ta’sirini hisobga olish. Mehnat bozori-bu shunday bir sohaki, u yerda pirovard natijada mehnatning har xil turlarida baho berish tarkib topadi. Har bir xodimning mehnatiga to’lanadigan ish haqi uning mehnat bozoridagi mavqyei bilan mustahkam bog’liq bo’lib, mazkur bozordagi vaziyat, bundan tashqari, bandlik imkoniyatini ham belgilab beradi.

7.Mehnatga haq to’lash shakllari va tizimlarining oddiyligi, mantiqiyligi va qulayligi mehnatga haq to’lash tizimlarining mohiyati haqida keng xabardor bo’lishni ta’minlaydi. Xodimda ish haqi haqida tushunarli va batafsil axborot mavjud bo’lgandagina, u jon-dili bilan berilib mehat qiladi. Xodimlar qanday holatda ish haqining miqdori, ya’ni o’z moddiy farovonliklari darajasi oshishini aniq tasavvur qilishlari lozim.

Vaqtbay va ishbay ish haqi

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq toʻlashning, asosan, vaqtbay va ishbay tizimlari qoʻllaniladi.

Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan bogʻliq boʻladi, yaʼni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivlik darajasiga bogʻliq emas. Vaqtbay haq to’lashda mehnatning asosiy normasi qonun tomonidan yagona tarzda belgilangan ish vaqti muddati bo’lib, bunda xodimning mehnat vazifalari ko’rsatiladi, u ish vaqti mobaynida xodimlar o’rtasidagi mehnat taqsimotiga asosan, ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy shart-sharoitlari bilan belgilangan ana shu vazifalari ado etishi lozim. Belgilangan normani bajarganlik uchun haq to’lasho’lchovi-tarif stavkasidir. Agar xodim normada nazarda tuilgan vaqtda kamroq ishlagan bo’lsa, unga tarif stavkasida kamroq haq to’lanadi. Bordi-yu, xodim ishlagan va muayyan mehnat vazifalariga ega bo’lgan vaqt belgilangan normadan ortib ketsa (bunga ish beruvchining roziligi kerak), uning mehnatiga to’lanadigan haq tarif stavkasidan yuqori bo’ladi.

Ishbay ish haqi xodimning maʼlum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan oʻlchanadi. Ishbay ish haqining koʻrinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha toʻlanadi. Ish haqining bunday shaklidan koʻpincha qurilishda foydalaniladi. Bulardan tashqari aksar mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy ragʻbatlantirish fondidan mukofotlash tizimidir. Ishbay haq to’lashda asosiy mehnat normasi sifatida mahsulot ishlab chiqarish normasi namoyon bo’ladi. Bu norma ham qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatidan kelib chiqib hisoblanadi. Xodimning asosiy mehnat vazifasini-normani bajarganligi uchun u tarif stavkasi miqdorida ish haqi oladi. Agar bu norma bajarilmasa yoki oshirib bajarilsa, xodimga to’lanadigan haq tegishli ravishda tarif stavkasidan kam yoki yuqori bo’ladi.
Iqtisodiy mohiyat nuqtai nazaridan, ish haqining ishbay va vaqtbay shakllari o’rtasida unchalik katta farq yo’qday tuyuladi: ularning har ikkalasi ham mehnat bozori tomonidan belgilangan ish kuchi (mehnat xizmati) bahosi va qonun bilan belgilangan ish vaqti muddatiga asoslanadi. Biroq, iqtisodiy adabiyotlarda vaqtbay haq to’lash shakli birlamchi, ishbay haq to’lash shakli undan paydo bo’lgan hosila haq to’lash shakldir, degan fikrni uchratish mumkin.
Mehnatga ishbay haq to’lash mehnat unumdorligining o’sishini va mahsulot miqdorini ko’paytirishni rag’batlantiradigan tizim hisoblanadi. Lekin, mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirishni rag’batlantirish ish beruvchida mahsulot ishlab chiqarishni belgilangan me’yorlarini ko’paytirish, mazkur texnika darajasi va qo’llanilayotgan texnologiya sharoitida topshiriq yoki rejani oshirish real zarurati bo’lgandagina ijobiy natijalar berishi mumkin. Agar erishilgan natijaga nisbatan ish sifatining ortishi va mahsulot ishlab chiqarishning ko’paytirilishi ishlab chiqarish jarayoniga jiddiy texnikaviy va texnologik o’zgarishlar kiritgandagina mumkin bo’lsa, u holda mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun ishbay haq to’lash tizimini qo’llanish oqilona hisoblanmaydi.
Bildirilgan fikrlarga ko’ra, ko’pincha ayrim ishlarda mehnatga haq to’lashning ishbay usulini tatbiq etish mahsulot sifatining pasayishi, texnologik rejimlar va xavfsizlik texnikasi talablari buzilishiga yo’l qo’yiladi, shuningdek, xom-ashyo materiallar va energiya sarflashda ortiqchalik hollari sodir bo’ladi. Bu hol ko’pincha ishchilar har turli mahsulot ishlab chiqarganda, ishlab chiqarish uchastkasida muayyan miqdorda yaroqsiz mahsulot to’planib qolganda, sifatning yomonlashganligi yoki yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarilganligi aniqlanmaganda ro’y beradi.
Oddiy vaqtbay tizim xodimning ish haqini uning tarif stavkasiga yoki haqiqatda ishlangan vaqtiga qarab belgilaydi. Ana shunga muvofiq, tarif stavkalari: soatbay, kunbay, hamda, oylik stavkalar tatbiq etiladi.

Nominal va real ish haqi

Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkichdir. Nominal va real ish haqi koʻrsatkichlari mavjud.

Nominal ish haqi yollanma xodimning oʻz mehnati evaziga olgan pul daromadalari.

Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday isteʼmol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini koʻrsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining „xarid etish“ qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.

Ish haqining vazifasi

Ish haqining asosiy vazifasi ishlab chiqarishning bevosita qatnashchisi boʻlgan xodim hamda uning oila aʼzolarining hayot va mehnat faoliyati sharoitlarini taʼminlashidan iborat. Qiymatning mehnat nazariyasi ish kuchini alohida, oʻziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar boʻlgan ish kuchi qiymatining oʻzgargan shakli, yaʼni uning puldagi ifodasi deb hisoblaydi va uni ish kuchini takror ishlab chiqarishi uchun zarur boʻlgan tirikchilik vositalari qiymati tarzida taʼriflaydi. Ish haqiga ish kuchi qiymatining puldagi ifodasi sifatida qarash aniq mehnat bozorida ish haqi darajasiga talab va taklif omillarining taʼsirini hisobga olmaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar mehnat bozorida real ish haqining oʻrtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi.

Ish haqiga taʼsir koʻrsatuvchi omillar

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi xajmiga bir qator bozor omillari (tovarlar va xizmatlar bozorida talab va taklif oʻzgarishlari, mehnatga boʻlgan talab narxining oʻzgaruvchanligi, isteʼmol tovarlari va xizmatlar narxi oʻzgarishi va boshqalar) va bozordan tashqari omillar taʼsir koʻrsatadi, buning natijasida mehnatga haq toʻlashning muayyan darajasi vujudga keladi.

Ish haqini tartibga solish

Rivojlangan mamlakatlarda ish haqini tashkil etish (ish haqi miqdori, mehnat miqdori va sifati bilan unga toʻlanadigan haq miqdori oʻrtasidagi bogʻliqlikni taʼminlash, mehnatni meʼyorlash, tarif tizimi va boshqalar) va tartibga solishda davlat muhim rol oʻynaydi. Ularda tarixan ish haqini tashkil etish va tartibga solishning markazlashgan davlat tizimi va markazlashmagan tizimi qaror topgan. Ish haqini tartibga solishning markazlashmagan tizimi xususiy mulk egalari yoki jamoa mulkdorlar hamda kasaba uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, kooperativlar va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi mulkchilik shaklidan qatʼi nazar barcha korxonalar va tashkilotlar uchun umumiy va majburiydir.
Ish haqini davlat tomonidan tartibga solish va tashkil etishning muhim unsuri tarif tizimi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mamlakat boʻyicha hukumat belgilagan, asosan ishchi va xizmatchilar ish haqini tashkil qilishda foydalanishi uchun tavsiya etiladigan yagona tarif tizimi (setkasi) amal qiladi, korxona (tashkilotlar)lar yagona tarif setkasi asosida oʻz tarif setkasini ishlab chiqish va razryadlar sonini belgilash huquqiga ega.
Oʻzbekistonda dastlab 1993-yil 1-yanvardan 28 ish haqi razryadlariga boʻlingan va 0—28 razryadlar oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 14,28 boʻlgan yagona tarif stavkalari joriy qilindi. 1996-yil 1-sentabrda esa ish haqi razryadlari 22 ta va 0—22 ish haqi razryadlari oʻrtasida tarif koeffitsiyentlari farqi 5,998 boʻlgan yangi yagona tarif setkasi qabul qilindi. Yagona tarif stavkasi xodimlarning barcha kasb-malaka guruhlari boʻyicha tarif stavkalari va maoshlari nisbatini belgilashda mehnat tafovutlariga baho berishga yagona yondoshuvni taʼminlaydi.
Ish haqini tartibga solishning davlat tizimi 3 asosiy yoʻnalishda amalga oshiriladi: 1) davlat tomonidan ish haqi minimumi (eng kam ish haqi miqdori) belgilanadi. Inflyatsiya jarayonida eng kam ish haqini indeksatsiyalash hukumatning maxsus qarorlariga muvofiq amalga oshiriladi;
2) korxonalarda ishlovchi xodimlarning barcha toifalari uchun oʻrtacha ish haqining ortib borishi maʼlum darajada cheklanadi. Davlat bu usuldan tanglik holatlarida inflyatsiya surʼatlarini pasaytirishda foydalanadi;
3) ish haqining oʻrtacha ortib borishiga qarab ortib boruvchi soliq stavkalari belgilanadi. Bu eng yuqori ish haqi darajasining oʻsishiga taʼsir koʻrsatish va uni iqtisodiy usullar bilan cheklash imkonini beradi.

Yollanma xodimlar ish haqini davlat yoʻli bilan tartibga solish aholining eng kam taʼminlangan qatlamlari — yoshlar, malakasiz xodimlar, mehnat qobiliyati cheklanganlar va boshqalarni ijtimoiy himoya qilishda, inflyatsiya, real ish haqining pasayishini cheklashda muhim ahamiyatga ega.

Tarif tizimining mohiyati hamda ish haqini to`lash tartibi
Korxonalarda mehnatga haq to’lashni tashkil etishning asosiy elementlari – mehnatni normalash, tarif tizimi, ish haqining shakllari va tizimlaridir.

Mehnatni normalash ;ilmiy asoslangan mehnat xarajatlarini va uning natijalarini vaqt normalari, soni, xizmat ko’rsatishning boshqarilishi, mahsulot ishlab chiqarishning normalangan topshiriqlari normalarini aniqlashdir. 

Tarif tizimi -turli normativ materiallar majmuidan iborat bo’lib, ular yordamida korxonadagi xodimlarning ish haqi darajasi ularning malakasiga, mehnat sharoitlariga, korxonalar o’rnashgan jo’g’rofiy joy va boshqa tarmoq xususiyatlariga qarab belgilanadi. Tarif tizimining asosiy elementlariga tarif setkalari, tarif stavkalari, tarif-malaka maъlumotnomalari, lavozim maoshlari, xizmatchilar lavozimlarining tarif maъlumotnomalari, tarif stavkalariga
ustama va qo’shimcha haqlar, ish haqiga doir mintaqaviy malaka koeffitsientlari kiradi.
Tarif setkasi – razryadlar shkalasidan iborat bo’lib, ularning har biriga o’z tarif koeffitsienti berilgan va har qanday razryadning tariff setkasida ishning murakkabligiga qarab birinchi razryadga nisbatan ishning necha marta murakkabligini ko`rsatib turadi.Birinchi razryadning tariff koeffitsiyenti birga tengdir. Razryadlar miqdori va ularga tegishli tariff koeffitsiyentlarining miqdori korxonada tuziladigan jamoa shartnomasida belgilanadi jamoa shartnomasi tarif bitimi asosida ishlab chiqiladi va xodimlar ahvolining shartnoma shartlariga nisbatan yomonlashuvini nazarda tutmasligi lozim. 

Tarif stavkasi – ish vaqti birligi hisobiga mehnatga haq to’lashning pul bilan ifodalangan mutlaq miqdoridir. Birinchi razryad tarif setkasi va tarif stavkasi asosida shundan keying har bir razryadnig tariff stavkasi hisoblab chiqiladi.Birinchi razyadning tariff stavkasi korxonaning jamoa shartnomasi bilan belgilanadi va bir tomondan uning moliyaviy imkoniyatlariga ,ikkinchi tomondan, tarmoq tizimida aks ettirilgan mehnatga haq to`lash shartlariga bog`liq bo`ladi. Bunda u belgilangan eng kam ish haqi darajasidan kam bo`lmasligi lozim. Tarif stavkasi ishchilar mehnatiga haq to`lash darajasini belgilash uchun boshlang`ich miqdor hisoblanadi bunda korxonada mehnatga haq to`lashning qanday shakllari va tizimlari qo`llanilishi e`tiborga olinmaydi.

Tanlangan vaqt birligiga qarab tariff stavkalari soatbay , kunbay va oylik maoshlardaniborat bo`lai bunda eng ko`p tarqalgan soatbay tariff stavkalar bo`lib ular asosida turli qoshimcha haqlar hisoblab chiqiladi. Kunlik va oylik stavkalar soatbay stavkalarni ish smenadagi soatlar soniga va oy mobaynidagi ishlangan o`rtacha oylik soatlar soniga ko`paytirish yo`li bilan hisoblab chiqiladi.
Tarif-malaka malumotlari normative hujajtlardan iborat bo`lib ular yordaida ish razryadi va ishchining razryadi belgilanadi. Unda har bir mutaxasisdagi har bir razryad ishchisi nazariy va amaliy jihatdan bilishi lozim bo`lgan axborot mavjud bo`ladi.Mazkur malumotlar uch bo`limdan
-ishlarning tariff tavsifi
-bilish kerak
-ishlarga doir misollar dan tashkil topadi.
Tarif-malaka malumotlari tavsiyaviy xususiyatga ega bo`lib faqat ulardan foydalanuvchi korxona uchungina normative hujjat hisoblanadi. Malaka razryadi ishchiga odatda sex yoki korxona malaka komissiyasi tomonidan beriladi.
Mehnatga haq to’lashni tashkil etish sohasidagi an`anaviy yondashuvlarga tayanuvchi korxonalar ishchilar ish haqining miqdorini belgilash uchun tarif setkalari, tarif stavkalari va tarif-malaka ma`lumotnomalaridan foydalanadilar
Bunday korxonalarda boshqaruv mehnati xodimlari hisoblanuvchi xizmatlari uchun shtat-maosh tizimi tatbiq etiladi. Uning o`ziga xos xususiyati shata jadvalining tuzilishidan iborat bo`lib, unda muayyan koronada mavjud bo`lgan lavozimlar ro`yxati lavozim bo`yicha xodimlar soni va oylik miqdori ko`rsatiladi.
Korxonaning attestatsiya komissiyasi lavozimlarning malaka malumotlaridan foydalanish asosida attestatsiya jarayonida xizmatchilarga malaka toifalari beradi. Xizmatchilarni attestatsiyadan o`tkaib turish davriyligini korxona raxbariyatining o`zi belgilaydi. Ko’pgina korxonalar hozirgi vaqtda ananaviy tarif tizimi elementlari asosida mehnatga haq to’lashni tashkil etishning yangi, yanada samaraliroq usullarini izlash yo’lidan bormoqdalar.
Tarif setkadagi razryadlarning eng ko’p miqdori va ularga mos keluvchi tariff koeffitsiyenti muayyan korxonada ixtiyoriy ravishda belgilanishi mumkin va albatta, jamoa shartnomasida mustahkamlab qo’yilishi lozim. 
O’zbekiston Respublikasi mehnat vazirligi hayat yig`ilishining 1993 yil 8 yanvardagi 1-qaroriga asosan ishchi va xizmatchilarga ish haqi to’lashni tashkil qilishda foydalanish uchun tavsiya etilgan yagona tarif setkasidan bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, barcha turdagi korxonalarda foydalanishga undagi talab va takliflarga asoslanishi aqazo etiladi.
Yagona tariff stavkasi ishlarning tariff stavkalarini tabaqalashtirish uchun tariff setkalarini ishlab chiqish tamoyili bo`yicha tuzilgan. U ishchilarga ham barcha toifadagi xizmatchilarga ham haq to`lashning razryadli tizimidan iborat bo`lib razryad doirasida qayd qilingan tarif stavkalari va lavozim maoshlarini belgilashni o`z ichiga oladi.
Setkaning dastlabki variantida 28 va hozirgi (01.09.96 y.) variantida 22 ta razryad mavjud.
Razrayadlar bo`yicha haq to`lash-stavkalarini tabaqalashtirish yagona tariff stavkasida xodimlar bajaradigan isharning murakkabligi va ularning alaksi bo`yicha amalga oshiriladi.
Ish haqida bishqa omillarni normal sharoitlardan chetga chiqqan mehnat sharoitlarini (mehnatning umumtarmoq shart-sharoitlari bundan mustasnodir),mehnatning og`irligi, jiddiyligi, normani osiuvchi alohida mehnat natijalarini xodimlarning ishchanlik va shaxsiy xusisiyatlarini va shu kabilarni hisobga olish ish haqini tashkil etishning boshqa elementlari vositasida amalga oshiriladi. Ularga nisbatan mehnat normasi uchun haq to`lash sifatidagi tariff stavkasi butun ish haqini tashkil etishning asosi hisoblanadi.
Ish haqini to’lash tartibi.
Ish haqi kamida har yarim oyda bir marta, ammo boshqa xodimlarning ayrim toifalari uchun bu muddatlar boshqacha bo’lishi ham mumkin. Ish haqi to’lashning avans va avanssiz tartibi mavjud. Birinchi holda xodim oyning birinchi yarmi uchun avans oladi, oyning ikkinchi yarmi uchun esa u bilan uzil-kesil hisob-kitob qilinadi. Avans miqdori ma’muriyat bilan kasaba uyushmasi o’rtasida kelishuv asosida belgilanadi. Avanssiz hisob-kitobda oyning birinchi yarmi uchun ish haqi amalda ishlab chiqarilgan mahsulotga qarab to’lanadi. Ish haqidan ushlab qolinishiga, faqat quyidagi hollardagina yo’l qo’yiladi:
-soliqlar bo’yicha;
-sudning chiqarilgan hukmiga binoan ahloq tuzatish ishlari o’talayotganda, boshqa xil ushlab qolishlardan qat’i nazar ish haqining besh foizidan yigirma foizigacha bo’lgan miqdorda;
-sudning chiqargan qaroriga binoan 20 foizdan ortiq bo’lmagan miqdorda, alliment undirib olinayotganda yoki boquvchisi mayib-majruh bo’lib qolganda, sog’lig’iga zarar yetkazilganda yohud vafot etganda, shuningdek, bosqinchilik yoki o’g’rilik tufayli yetkazilgan zarar undirib olinayotganda-ko’pi bilan ellik foiz miqdorda;
-ma’muriy tartibda solinadigan, va hech shubhasiz majburiy tartibda ushlab qolinadigan jarimalar tarzida;
-korxona oldidagi qarzini undirish maqsadida quyidagi hollarda ma’muriyatning farmoyishi bilan:
a)-ish haqiga berilgan avansni ushlab qolish uchun;
-hisob-kitobdagi yanglishishlar natijasida ortiqcha to’langan pulni qaytarib olish uchun;
-xizmat safarlari yoki boshqa joyda ishlashga o’tganligi munosabati bilan;
-xo’jalik ehtiyojlariga berilgan bo’lib, sarf qilinmay qolgan va o’z vaqtida qaytarilmagan avansni ushlab qolish uchun bunday hollarda avansni qaytarish, qarzni to’lash va hokazo uchun belgilangan muddat tamom bo’lgan kundan boshlab kamida bir oy o’tmasdan avans yoki qarzni ushlab qolish haqida farmoyish berilishi mumkin, agar bu muddat o’tib ketgan bo’lsa, u holda qarz faqat sud yo’li bilan undiriladi.
b)-ishdan bo’shatilgan xodim shu yilgi ta’tildan foydalangan bo’lsa, ishlab ado etilmagan ta’til kunlari uchun;
-korxona tugatilishi, shtatlar qisqartilishi munosabati bilan egallab turgan lavozimiga noloyiqligi aniqlanganligi;
-vaqtincha ish qobiliyatini yo’qotganligi natijasida ishga uzoq vaqt kelmaganligi sababli;
-harbiy xizmatga chaqirilishi yoki o’tishi;
-boshqa ishga saylab qo’yiladigan lavozimiga o’tkazilganligi;
-o’qishga yuborilgani bundan mustasno.
-pensiyaga chiqqanligi munosabati bilan xodim ishdan bo’shatilgan hollar bundan mustasno.
v)-xodimning aybi bilan yetkazilgan zararni undirish uchun, o’rtacha oylik ish haqidan ortiq bo’lmagan miqdorda.
Zararni undirishi haqidagi farmoyish yetkazilgan zarar aniqlangan kundan ikki haftadan kechikmay chiqarilishi va bu haqda xodim xabardor qilingan kundan boshlab kam deganda yetti kundan keyin ijro etish uchun qo’yilishi lozim

Xulosa
Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish va boshqa sohalarda ish haqining xilma-xil tizimlari qo’llaniladi. Bu tizimlarning hammasi mehnatga haq to’lashning keng tarqalgan asosiy ikki turi-ishbay va vaqtbay haq to’lashga asoslanadi. Ishbay haq to’lash shakli yaqin o’tmishda ham ko’pgina korxonalarda keng qo’llanib kelingan, u vaqtda mashina-qo’l mehnati va qo’l mehnati ustunroq bo’ladi. Xuddi shu davrda mehnatni normallash keng joriy qilinib, normalarning ancha zo’r berishni talab qiladigan mashhur Teylor tizimi vujudga kelgandi.
Biroq, sanoatda ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va ayniqsa, avtomatlashtirishning rivojlanib borishiga ko’ra ish haqini tashkil etishning ishbay shakli asta-sekin o’rnini vaqtbay shaklga bo’shatib bera boshladi. Hozirgi vaqtda mehnatga haq to’lashning vaqtbay shakli va uning tarkibiga kiruvchi vaqtbay–mukofotli shaklining salmog’i AQShda qariyb 70%, Buyuk Britaniyada taxminan 60%, Frantsiyada 80%ni tashkil etadi.
Ishchilar mehnatiga haq to’lashning xorijdagi asosiy tizimlarini tarixiy izchillikda quyidagi guruhlarga kiritish mumkin. Ana shunday tizimlarning birinchisi mehnatga haq to’lashning ishbay tizimi bo’lib, uni mashhur muhandis-tashkilotchi F.Teylor asrimiz boshlarida ishlab chiqqan. Bu tizimga ko’ra, haq to’lashning oddiy ishbay shaklidan farqli o’laroq, texnikaviy jihatdan asoslangan ishlab chiqarish normalarini uddalagan ishchilar mehnatiga oshirilgan tarif stavkalari asosida haq to’langan. Bu normalar bajarilmagan taqdirda tarif stavkasi birmuncha kamaytirilgan. Ko’rinib turibdiki, Teylor tizimi ishchilarda mehnat unumdorligini oshirishdan jiddiy moddiy manfaatdorlikni vujudga keltiradi, shu bilan birga, mazkur tizim mahsulot ishlab chiqarishning ancha qattiq jiddiy normalariga asoslangan bo’lib, ularni faqat malakali va tinimsiz ishlaydigan ishchilargina uzlkusiz mehnat jarayoni sharoitida oshirib bajarilishi mumkin.
Teylor tizimi va uning o’zgartirilgan shakllaridan, faqat AQShda emas, balki bir qator iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham keng qo’llaniladi. Bu tizim asosida amerikalik olimlardan - K.Bart va D.Merriklar mehnatni normalashning murakkab tizimini va unga mos keladigan rag’batlantirish tizimini ishlab chiqdilar. Ishbay-mukofotli bo’lgan va ko’p jihatdan Teylor tizimiga o’xshash bo’lgan Bart-Merrikning mukofotlash tizimida nazarda tutilishicha, kam va o’rtacha malakaga ega bo’lgan ishchilar normalarni 60-80% atrofida bajaradi. Normalarning 83-100% oralig’ida bajarilishi moddiy rag’batlantirishga arziydigan yutuq hisoblanadi. Normalarning 100% dan oshirib bajarilishi hisob-kitob stavkasini 20% oshirish bilan rag’batlantiriladi, tegishli ravishda ishbay ish narxlari ham qayta ko’rib chiqiladi va ish haqi ham sezilarli ravishda ortadi. Bart-Merrik tizimida yana bir o’ziga xos qat’iy shart bo’lib, normani 60% bajarish quyi chegara hisoblanadi, bundan chetga chiqish ishchini yetarli malakaga ega bo’lmagan yoki muayyan mehnat vazifasini bajarishga layoqatsiz sifatida ishdan bo’shatishga olib keladi. Bu shart shartnoma-kontrakt tuzish chog’ida ishchiga ma’lum qilinadi.
Teylor va Bart-Merrik tizimining umumiy xususiyatlarini o’zida mujassam etgan Gant tizimiAQShda keng tarqalgan tizim hisoblanadi. U mehnat vaqtbay va ishbay haq to’lash shakllarining qo’shilishdan iborat bo’lib, unda mehnatga haq to’lash tizimi shartlari nazarda tutiladi:
-mahsulot ishlab chiqarishning texnikaviy asoslangan tig’iz normasi 100% gacha bajarilganda, mehnatga haq to’lash vaqtbay asosida, soatlik tarif stavkalari bo’yicha ishbay hisob-kitob stavkalariga nisbatan 10-15% kamaytirilgan holda amalga oshiriladi;
-mahsulot ishlab chiqarish normalari 100 va undan yuqori foiz bajarilganda mehnatga mahsulot birligi va ish birligi uchun belgilangan narxlar asosida ishbay haq to’lanib, bu narxlar to’liq ishbay hisob-kitob stavkalari asosida hisoblanadi (ya’ni vaqtbay haq to’lashga nisbatan 10-15% yuqori stavkalar bo’yicha);
-alohida aniq va mas’uliyatli ishlarni bajarganlik uchun hisob-kitob stavkalari 40% gacha oshirilishi mumkin.
Amerikadagi haq to’lashning asosiy tizimlari o’zining barcha o’zgarishlari bilan Yevropaning bir qator rivojlangan davlatlarida ham tatbiq etilgan. Buyuk Britaniyada qo’llaniladigan Atkinson va Ellingxemning haq to’lash tizimlarida Gant tizimi qoidalari o’zlashtirilgan bo’lib, faqat mehnatga haq to’lash mezonlari va shartlari turlichadir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati
1.