1 Iqtisodiy tizimlar Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti

Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar- bular ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan va ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakllari asosida shakllanadigan kishilar o'rtasidagi aloqalardir.
Eng keng tarqalganlardan biri iqtisodiy tizimlarning quyidagi tasnifidir.
1. An'anaviy iqtisodiy tizim Bu barcha asosiy iqtisodiy masalalar an'ana va urf-odatlar asosida hal qilinadigan tizimdir. Bunday xo‘jalik dunyoning geografik jihatdan olisda joylashgan, aholisi qabilaviy tuzilmaga ko‘ra tashkil etilgan (Afrika) mamlakatlarida hamon mavjud. U qoloq texnologiya, keng tarqalgan qo'l mehnati, iqtisodiyotning aniq ko'p tuzilmasi (turli xo'jalik yuritish shakllari): tabiiy-jamoa shakllari, ko'plab dehqon va hunarmandchilik xo'jaliklari bilan ifodalangan kichik ishlab chiqarishga asoslangan. Bunday iqtisodiyotda tovarlar va texnologiyalar an'anaviy bo'lib, taqsimot kasta asosida amalga oshiriladi. Bu iqtisodiyotda xorijiy kapital katta rol o'ynaydi. Bunday tizim davlatning faol roli bilan tavsiflanadi.
2. Buyruqbozlik yoki ma'muriy-rejali iqtisodiyot- Bu ishlab chiqarish vositalariga umumiy (davlat) mulkchilik, jamoaviy iqtisodiy qarorlar qabul qilish, davlat rejalashtirish orqali iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish hukmron bo'lgan tizimdir. Reja bunday iqtisodiyotda muvofiqlashtiruvchi mexanizm vazifasini bajaradi. Davlat rejalashtirishning bir qator xususiyatlari mavjud:
1) xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning mustaqilligini inkor etuvchi davlat hokimiyatining eng yuqori bo'g'inidan barcha korxonalarni bevosita yagona markazdan boshqarish;
2) davlat mahsulot ishlab chiqarish va taqsimlashni to'liq nazorat qiladi, buning natijasida alohida korxonalar o'rtasidagi erkin bozor munosabatlari istisno qilinadi;
3) davlat apparati xo‘jalik faoliyatini asosan ma’muriy va ma’muriy usullar yordamida boshqaradi, bu esa mehnat natijalariga moddiy manfaatdorlikni susaytiradi.
3. Bozor iqtisodiyoti- erkin tadbirkorlik, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakllarining xilma-xilligi, bozor bahosi, raqobat, xo'jalik yurituvchi sub'ektlar o'rtasidagi shartnomaviy munosabatlar, davlatning xo'jalik faoliyatiga cheklangan aralashuvi tamoyillariga asoslangan iqtisodiy tizim. Kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyoti jarayonida iqtisodiy erkinlikni – shaxsning iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilishdagi faol faoliyati orqali o‘z manfaatlari va qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish qobiliyatini mustahkamlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratiladi.
Bunday tizim ko'p ukladli iqtisodiyotning mavjudligini, ya'ni davlat, xususiy, aktsiyadorlik, kommunal va boshqa mulk turlarining kombinatsiyasini nazarda tutadi. Har bir korxona, firma, tashkilotga nima, qanday va kim uchun ishlab chiqarishni o'zi hal qilish huquqi beriladi. Shu bilan birga, ular talab va taklifni boshqaradi va erkin narxlar ko'plab sotuvchilarning ko'plab xaridorlar bilan o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladi. Tanlash erkinligi, shaxsiy manfaatlar raqobat munosabatlarini shakllantiradi. Sof kapitalizmning asosiy shartlaridan biri bu iqtisodiy faoliyatning barcha ishtirokchilari, ya’ni nafaqat kapitalist-tadbirkor, balki yollanma ishchining ham shaxsiy manfaatidir.
4. Aralash iqtisodiyot- boshqa iqtisodiy tizimlar elementlariga ega bo'lgan iqtisodiy tizim. Ushbu tizim o'zgaruvchan ichki va tashqi sharoitlarga moslashtirilgan eng moslashuvchan bo'lib chiqdi. Ushbu iqtisodiy tizimning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: milliy va xalqaro miqyosda iqtisodiyotning bir qismini ijtimoiylashtirish va milliylashtirish; miqdoriy xususiy va davlat mulkiga asoslangan iqtisodiy faoliyat; faol holat. Davlat quyidagi funktsiyalarni bajaradi:
1) bozor iqtisodiyoti faoliyatini qo'llab-quvvatlaydi va osonlashtiradi (raqobatni himoya qilish, qonunchilikni yaratish);
2) iqtisodiyotning ishlash mexanizmlarini takomillashtiradi (daromadlar va boyliklarni qayta taqsimlash), bandlik darajasini, inflyatsiyani va boshqalarni tartibga soladi;
3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish bo'yicha quyidagi vazifalarni hal qildi:
a) barqaror pul tizimini yaratish;
b) to'liq bandlikni ta'minlash;
v) inflyatsiya darajasini pasaytirish (barqarorlashtirish);
d) to'lov balansini tartibga solish;
e) tsiklik tebranishlarni maksimal darajada tekislash.
Yuqoridagi barcha turdagi iqtisodiy tizimlar alohida mavjud emas, balki doimiy o'zaro ta'sirda bo'lib, shu bilan jahon xo'jaligining murakkab tizimini tashkil qiladi.
muallif Varlamova Tatyana Petrovna
27. Pul tizimining mohiyati. Pul tizimining asosiy turlari Pul tizimi mamlakatda tarixan rivojlangan va milliy qonunchilikda mustahkamlangan pul muomalasini tashkil etish shaklidir. Uning ajralmas qismi milliy pul tizimi bo'lib, u
"Pul" kitobidan. Kredit. Banklar [Imtihon chiptalariga javoblar] muallif Varlamova Tatyana Petrovna
33. Jahon valyuta tizimining evolyutsiyasi. Asosiy valyuta tizimlari 1914 yilgacha xalqaro kapital oltin standarti asosida amalga oshirildi, erkin xalqaro valyuta muomalasi mavjud edi. Chet el valyutasi egalari uni erkin tasarruf etishlari mumkin edi: sotish
"Pul" kitobidan. Kredit. Banklar [Imtihon chiptalariga javoblar] muallif Varlamova Tatyana Petrovna
83. Bank tizimlarining turlari. Ma'muriy-buyruqbozlik va bozorga asoslangan bank tizimlari o'rtasidagi asosiy farqlar Bank tizimining ikkita asosiy turini ajratish mumkin: ma'muriy-buyruqbozlik banki va bozor banki tizimlari.
"Hammasi soddalashtirilgan soliq tizimi haqida" kitobidan (soddalashtirilgan soliqqa tortish tizimi) muallif Terexin R.S.
1.1. Asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlar Sizningcha, biznes tadbirkorga nima beradi: foyda yoki daromad? Va umuman olganda, ular bir xil narsami yoki ular hali ham turli tushunchalarmi? Iqtisodchilar bu tushunchalarning tengligini hech qachon tan olmaydilar va buning sababi shuki, hamma narsani daromad deb atash odat tusiga kirgan.
"Pul" kitobidan. Kredit. Banklar: ma'ruza matnlari muallif Shevchuk Denis Aleksandrovich
8. Mamlakatning pul tizimlari (pul tizimlari), tuzilishi, pul tizimining turlari - pul muomalasini tashkil etishning tarixan shakllangan, anʼanalarda mustahkamlangan va qonun hujjatlari bilan rasmiylashtirilgan milliy tizimi. Davlatlarning DKlari pul turlari va shakllari rivojlanishi bilan vujudga keladi va rivojlanadi. Turlari
Korxona kibernetikasining asoslari kitobidan Forrester Jey tomonidan
14. 2. Tizimning asosiy bo'g'inlari Sanoat tizimi xatti-harakatlari dinamikasini o'rganishning dastlabki bosqichlaridan biri, ko'rinishidan, o'rganilayotgan tizimning xatti-harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan omillarni oldindan aniqlashdir. . Bu qadam, ehtimol
Marketing kitobidan. Qisqa kurs muallif Popova Galina Valentinovna
11.1. Marketingning asosiy turlari Agar siz bizning tahlilimiz jarayonini diqqat bilan kuzatib borsangiz, har qanday tashkilot ishining o'zagi ushbu tashkilot ishlab chiqaradigan tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat ekanligi ayon bo'ladi va bu marketingning bevosita vazifasidir.
“Iqtisodiy ta’limotlar tarixi: ma’ruza matnlari” kitobidan muallif Eliseeva Elena Leonidovna
2. Krepostnoylikka barham berishning iqtisodiy shart-sharoitlari. Serflikning bekor qilinishi. Rossiya qishloqlarining tabaqalanishi. Qishloq xo'jaligining asosiy turlari va ularning xususiyatlari Serflik huquqini bekor qilishning zaruriy shartlari orasida eng muhimi - oshkoralik. Oʻrtaga chiqa boshladi
Iqtisodiy statistika kitobidan muallif Shcherbak IA
8. Statistikada asosiy iqtisodiy guruhlar va belgilar tizimi Iqtisodiy statistikada maʼlum maqsadda koʻp sonli guruhlardan foydalaniladi. Masalan, mulk shakllarining klassifikatori obyektlarni tasniflash va kodlash uchun ishlatilishi mumkin.
muallif Odintsova Marina Igorevna
1.2. Institutlarga olib keladigan asosiy vaziyatlar Institutlar tartibni saqlash va ayirboshlash noaniqligini kamaytirish uchun odamlar tomonidan yaratilgan. Ular odamlarning xatti-harakatlarini oldindan aytib berishni ta'minlaydi, fikrlash qobiliyatimizni saqlashga imkon beradi, chunki:
Institutsional Economics kitobidan muallif Odintsova Marina Igorevna
2.3. Tranzaksiya xarajatlari va iqtisodiy ayirboshlashning asosiy turlari.Tranzaksiya xarajatlari tamoyiliga koʻra iqtisodiy ayirboshlashning uchta asosiy turini ajratib koʻrsatish mumkin [Shimoliy, 1993].Birinchi turi – shaxsiylashtirilgan ayirboshlash koʻpchilik uchun hukmron boʻlgan.
Marketing kitobidan. Imtihon savollariga javoblar muallif Elena A. Zamedlina
24. Bozor tushunchasi va uning asosiy turlari “Bozor” tushunchasi marketingda yetakchi o’rinlardan birini egallaydi.Ko’pincha bozor tushunchasi mahsulotning mavjud va potentsial xaridorlari yig’indisi sifatida talqin qilinadi. Ba'zi bir mahsulot, xizmat yoki boshqa ob'ekt uchun bozor shakllanishi mumkin.
Iqtisodiyot nazariyasi fani ijtimoiy fan bo'lib, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, xuquq, siyosatshunoslik, tarix kabi ijtimoiy fanlar bilan ham chambarchas bog'liqdir, ulardan uslubiy va ilmiy ozuqa oladi va ularga ham manba bo'lib xizmat qiladi. Lekin ularning hyech biri iqtisodiyot nazariyasi fanining o'rnini bosolmaydi, bu fanning o'z vazifasi va predmeti bor.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini aniqlashni turli nazariy qarashlarni o'rganib, sintez qilishdan boshlasak ma'qul bo'lar deb hisoblaymiz.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti nima? Bu fan asosan nimani tadqiq qilib, odamlarga nimani o'rgatadi? — degan savolning yechimi juda murakkab bo'lib, bu haqda o'tmishda xam, hozir ham turli olimlar har xil fikrlar bildirib kelmoqdalar.
Masalan, Aristotel bu fanni uy xo'jaligini boshqarish qonunlari to'g'risidagi fan deb qaragan bo'lsa, merkantelistlar, fiziokratlar va ingliz klassik iqtisodiy maktabi vakillari unga boylik to'g'risidaga, uning manbalari va ko'paytirish yo'llari, boylikni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilish to'g'risidaga fan deb qaradilar. Keyingi paytda mazkur fanni xalq xo'jaligi, ijtimoiy xo'jalik to'g'risidaga fan deb ham hisoblamoqdalar. Ayrimlar iqtisodiyot nazariyasi fanini moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqarish qonunlari to'g'risidagi fan deb ko'rsatadilar. A. Marshal esa iqtisodiyot nazariyasi (siyosiy iqtisod) fanining predmeti insoniyat, jamiyatning normal hayotiy faoliyagani tadqiq qilishdan iborat deb yozadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fani siyosiy iqtisod nomi bilan yuritilgan davrda qator darsliklarda va ayrim asarlarda uning predmeti moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish jarayonida kishilar o'rtasida sodir bo'ladigan munosabatlarni o'rganishdan iborat deb ko'rsatilgan edi.
AQShdan, boshqa ba'zi bir mamlakatlardan kirib kelgan «Ekonomiks» darsliklarida (iqtisodiyot nazariyasi «Ekonomiks» deb yuritilgan darsliklarda) bu fanning predmeti kishilarning moddiy talablarini to'laroq qondirish maqsadida cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammolarini taxlil qilish, kishilarning iqtisodiy hulq-atvorini o'rganishdan iborat deb qo'rsatilgan.
Hozirgi bozor iqtisodiyotiga o'tilayotgan davrda Rossiya Federatsiyasining turli shaharlarida chiqarilayotgan iqtisodiyot nazariyasi darsliklarida bu fanning predmeti bo'yicha bir-biriga yaqin bo'lgan ta'riflar berilmoqda.
Masalan, iqtisod fanlari doktorlari, professorlar L.S. Tarasevich va A.I. Dobrininlar boshchiligida chiqarilgan «iqtisodiyot nazariyasi» darsligida bu fan «Ratsional xo'jalik yuritish tizimining tarkibiy evolutsiyasini, haqiqiy boylikni va jamiyatning ayrim a'zolari va guruxlarining farovonligi, iqtisodiy o'sishning omillari va qonuniyatlarini o'rganadi», deb ko'rsatilgan.
Akademiklar G.P. Juravleva va V.I. Vidyapinlar boshchiligida chiqarilgan «Umumiy iqtisodiyot nazariyasi» nomln darsliqsa professor A.I. Dobrininning fikriga asoslangan holda: «Umumiy iqtisodiyot nazariyasi ijtimoiy fan bo'lib, cheklangan resurslar sharoitida ehtiyojlarni qondirshi maqsadida moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, ayirboshlash, taqsimlash va iste'mol qilish jarayonlarida kishilar va guruxlarning xulq-atvorini o'rganadi», deyilgan.
Prof.VD. Kamayev boshchiligidagi mualliflar tomonidan yozilgan «iqtisodiyot nazariyasi asoslari bo'yicha darslik» degan kitobda iqtisodiyot fanining predmeti - cheklangan resurslar dunyosida ne'matlarni ishlab chiqarishdagi kishilarning xulq-atvori va uni boshqarishni o'rganishdan iborat deb ta'kidlanadi.
Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti to'g'risida bildirilgan bu barcha fikrlardan ko'rinib turibdiki, siyosiy iqtisodga doir darslik va boshqa kitoblarda ishlab chiqarish jarayonida kipshlar o'rtasida sodir bo'ladigan munosabatlarni o'rganishga aloxdda e'tibor berilgan bo'lsa, «Ekonomiks»da va Rossiyada bozor iqtisodiyotiga doir chiqarilgan darsliklarning ko'pchiligida asosan kishilarning resurslarga, moddiy ashyo va buyumlarga bo'lgan munosabatini, xatti-harakatini o'rganishga, cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanishlariga aloxida e'bor berilgan.
Bizning fikrimizcha, iqtisodiyot nazariyasi fani masalaning u tomonini ham, bu tomonini ham chetda qoldirmasligi, masalaga bir tomonlama yondoshuvga yo'l qo'ymasligi lozim. Chunki har qanday mehnat, har qanday ishlab chiqarish, xizmat ko'rsatish, eng avvalo, tabiat ashyolari, moddiy vositalar, pul mablag'lari orqali amalga oshiriladi va ulardan foydalaniladi. Shuning uchun mavjud resurslarga, ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarga, ulardan unumli foydalanishga bo'lgan munosabat, ishlab chiqarish omillarining o'zaro bog'liqligi va bir-biriga ta'sirida o'rganilishi lozim. Boshqa tarafdan, hyech qanday mehnat yoki ishlab chiqarish alohida olingan kishi yoki guruh tomonidan, boshqalar bilan aloqalarsiz, munosabatlarsiz amalga oshirilmaydi. Ular ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish jarayonida bir-birlari bilan albatta o'zaro munosabatda bo'ladilar va shu munosabatga qarab harakat qiladilar, o'z xulq-atvorlarini, xatti-harakatlarini belgilaydilar. Demak, iqtisodiyot nazariyasi fani shu munosabatlarning ikki tomonini qamrab olgan bo'lishi, ularni o'rganishi lozim. Bundan tashqari mazkur munosabatlar, xatti-harakatlar ishlab chiqarish jarayonining o'zidagina emas, balki takror ishlab chiqarishning barcha fazalarida ishlab chiqarish, pul orqali ayirboshlash (sotib olish, sotish), taqsimlash va foydalanish, ya'ni iste'mol qilish jarayonlarida ham sodir bo'ladi. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmetini aniqlashda shu narsani esdan chiqarmaslik kerakki, iqtisodiyotning ko'pgina tomonlari aniq iqtisodiy fanlar tomonidan, ya'ni sanoat iqtisodiyoti, savdo iqtisodiyoti, agroiqtisodiyot va agrobiznes, iqtisodiy axborot, mikro iqtisodiyot, makroiqtisodiyot, menejment kabi fanlar tomonidan o'rganiladi.
Iqtisodiyotning ayrim tomonlari esa moliya, soliq va soliqqa tortish, kredit, pul muomalasi, bank ishi, bojxona ishi, statistika, ekonomegrika, tashqi iqtisodiy aloqalar, buxgalgeriya hisobi, xo'jalik faoliyati taxlili kabi fanlarda o'rganiladi.
Iqtisodiyot nazariyasi bu fanlar bilan chambarchas bog'liq holda amal qiladi, ulardan ayrim aniq tomonlarni oladi, o'rganadi. Lekin iqtisodiyot nazariyasi fani aniq iqtisodiy fanlarning nazariy asosi, ya'ni poydevori hisoblanadi, ularga uslubiy, nazariy yo'nalish beradi. Ularning hammasi uchun umumiy bo'lgan ilmiy tushunchalarni, qonun-qoidalarni, iqtisodiyotning turli tarmoqlari, sohalari, tomonlari o'rtasidagi aloqadorlikni va o'zaro ta'sirni o'rganadi va aniqlab beradi.
Mana shularni hisobga olib, iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti — iqtisodiy resurslar cheklangap sharoitda jamiyatning cheksiz ehtiyojlarini qondirish maqsadida moddiy ne'matlarpi (va xizmatlarni) ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste'mol qilish jaraspida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni, ijtimoiy xo'jalikni samarali yuritish qonun — qoidalarini o'rganishdan iborat, deb aytish mumkin.
Iqtisodiyot nazariyasi fani iqtisodiy munosabatlarning turli shart-sharoitlarda, zamon va makonda shaklan va mazmunan o'zgaruvchanligini, ularni ifoda etuvchi ilmiy tushunchalar, qonun-qoidalarning ham o'zgarib turishini, ularning doimo harakatda, rivojlanishda bo'lishini o'rganadi. Bundan tashqari, iqtisodiyot nazariyasi turli iqtisodiy voqyea hodisalar va jarayonlarning mazmuni hamda mohiyatini o'rganibgina qolmay, ularning o'zaro aloqadorligini, bir-biriga ta'sirini ham taxlil qiladi.