1. Inflyatsiyaning ijtimoiy, iqtisodiy oqibatlari. O’zbekiston Respublikasida inflyatsion jarayonlarning o’ziga xosligi

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan qayta
moliyalashtirish stavkasi foizlari⁸

Amal qilish muddati	Foiz
01. 01. 2015 dan hozirgacha	9 %
01. 01. 2014 dan 31. 12. 2014 gacha	10 %
01. 01. 2011 dan 31. 12. 2013 gacha	12 %
15. 07. 2006 dan 31. 12. 2010 gacha	14 %
21. 12. 2004 dan 14. 07. 2006 gacha	16 %
05. 07. 2004 dan 20. 12. 2004 gacha	18 %
10. 09. 2003 dan 04. 07. 2004 gacha	20 %
16. 07. 2003 dan 09. 09. 2003 gacha	24 %
01. 01. 2002 dan 15. 07. 2003 gacha	30 %
01. 07. 2000 dan 31. 12. 2001 gacha	24 %
01. 06. 2000 dan 30. 06. 2000 gacha	27,6 %
01. 05. 2000 dan 31. 05. 2000 gacha	28,8 %
01. 04. 2000 dan 30. 04. 2000 gacha	30 %
01. 01. 1998 dan 31. 03. 2000 gacha	36 %
01. 11. 1997 dan 31. 12. 1997 gacha	30 %
01. 01. 1997 dan 31. 10. 1997 gacha	39,6 %
01. 08. 1996 dan 01. 12. 1996 gacha	48 %
01. 07. 1996 dan 31. 07. 1996 gacha	60 %
01. 08. 1995 dan 30 . 06. 1996 gacha	84 %
01. 07. 1995 dan 31. 07. 1995 gacha	120 %
20. 03.1995 dan 30. 06. 1995 gacha	300 %
01. 02. 1995 dan 19. 03. 1995 gacha	250 %
01. 10. 1994 dan 31. 01. 1995 gacha	225 %
02. 05. 1994 dan 30. 09. 1994 gacha	150 %

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o’rnatilgan qayta moliyalashtirish stavkasi mustaqilligimmizning dastlabki yillarida barcha o’tish davridagi davlatlar kabi mamlakatda yuz bergan katta inflatsiya sabali yuqori stavkalarda belgilanishiga sabab bo’lgan. Ma’lumotlardan shunday fikrga kelish mumkinki yillar o’tgan sari iqtisodiyotimizdagi kamchiliklar tobora bartaraf etib borilgani barcha sohalardagi tub islohotlar samarasi o’laroq vujudga kelgan rivojlanishlar tufayli bu stavka ham tobora ijobiy tomonga pasaytirib borilgan va 2015 – yil 1 – yanvardan 9 % etib belgilangan. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi pul bozoridagi foiz stavkalarini boshqarish hamda iqtisodiy o'sish jarayonlarini rag'batlantirish maqsadlariga yo'naltirildi. Inflyatsiya darajasi, pul massasining va boshqa makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning maqsadli parametrlaridan kelib chiqib, qayta moliyalash stavkasi 2015- yilning 1-yanvaridan yillik 10 foizdan 9 foizga tushirildi va yil davomida o'zgartirilmagan holda saqlab turildi. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi instrumentidan ham pul bozoridagi foiz stavkalarini boshqarishda hamda iqtisodiy o'sish jarayonlarini rag'batlantirish maqsadida keng foydalanildi. Inflyatsiya darajasi, pul massasi hajmining va boshqa makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning belgilangan maqsadli parametrlaridan kelib chiqib Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi 2012- yilda yillik 12 foiz miqdorida saqlab qolindi. Qayta moliyalash stavkasining ushbu darajada ushlab turilishi pul bozorida moliyaviy resurslarga bo'lgan talab va taklifning muvozanatini saqlashga, real sektor korxonalarining investitsion imkoniyatini oshirishga, iqtisodiyotni kreditlash hajmini yanada kengaytirish va ayni paytda tijorat banklarining resurs bazasining barqarorligini ta'minlashga xizmat qildi.
2016- yilda ham inflyatsiya darajasi 2015- yildagi kabi 5,5-6,5 fo­iz doirasida prognoz qilinayotganligini hisobga olib, qayta moliyalash stavkasini 9 foiz darajasida qoldirish ko'zda tutilmoqda. Qayta moliyalash stavkasining 9 foiz darajasida saqlab qolinishi inflyatsiya darajasini belgilanayotgan prognoz ko'rsatkichlari doirasida bo'lishini ta'minlashga qaratilgan qat'iy pul-kredit siyosatini yuritish uchun qulay sharoit yaratadi. O'z navbatida, Markaziy bank, zarur hollarda, tijorat banklaridan xorijiy valyutalarni (AQSh dollari, evro, yapon ienasi va funt sterling) belgilangan muddat va almashinuv kursida qayta sotish sharti bilan, sotib olish (SVOP operatsiyalari) yoki xorijiy valyutalarni garovga olgan tarzda qayta moliyalash kreditlarini berish operatsiyalarini amalga oshirib boradi.⁹ Respublikamiz tijorat banklarining yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga qilgan investitsiyalarining miqdori darajasining juda past ekanligi Markaziy bankning lombard kreditlari hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini bermayapdi.
Ko‘pchilik xorijiy davlatlarda, shu jumladan, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko‘pchiligida yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar tijorat banklari aktivlarining umumiy miqdorida sezilarli darajada yuqori salmoqni egallaydi. Demak, hozirgi davrda, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash siyosati doirasida amalga oshiriladigan diskont operatsiyalarining mavjud emasligi, lombard operatsiyalarining esa rivojlanmaganligi, bizning fikrimizcha, qisqa muddatli davriy oraliqlarda, Markaziy bankning tijorat banklariga beriladigan muddatli kreditlarining hajmini oshirish yo‘li bilan milliy ssuda kapitallari bozoridagi resurslar taklifiga va kreditlarning o‘rtacha bozor darajasiga ta’sir etish zaruriyatini yuzaga keltiradi.
Markazlashgan kreditlarning respublikamiz tijorat banklari kredit resurslarining umumiy hajmida juda kichik salmoqqa ega ekanligi, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining diskont siyosatining mavjud emasligi va uning lombard operatsiyalarining rivojlanmaganligi Markaziy bankning qayta moliyalash siyosatini takomillashmaganligidan, uning muomaladagi pul massasini tartibga solishdagi ahamiyatining past ekanligidan dalolat beradi. Mening fikrimcha, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank i tijorat banklarini kreditlash hajmini oshirish yo‘li bilan bank kreditlarining foiz stavkalarining darajasiga real ta’sir etishi va shu asosda ularning kreditlariga bo‘lgan talabni rag‘batlantirishi hamda tijorat banklarining joriy likvidlilik darajasini sezilarli darajada oshirishi lozim. Bu esa, pirovard natijada, so‘mning o‘rta va o‘zoq muddatli davriy oraliqlarda barqarorligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan iqtisodiy muhitni yuzaga keltiradi. Ushbu o‘rinda tabiiy bir savol tug‘ilishi mumkin, ya’ni Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati orqali tijorat banklarining kredit emissiyasini rag‘batlantirilishi muomaladagi pul massasining keskin oshishiga va shuning asosida inflyasiyani kuchayishiga olib kelmaydimi, degan savol tug‘ilishi mumkin. Chunki buyuk M. Fridmenning pul-kredit konsepsiyasidagi muhim qoidalardan biri - tijorat banklarining kredit emissiyasini keskin oshishi muomaladagi pul massasining oshishiga va shuning asosida inflyasiyaning kuchayishiga olib keladi, degan qoida hisoblanadi. Ammo bizning fikrimizcha, M. Fridmenning ushbu qoidasi O‘zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining hozirgi davrida o‘z isbotini topmaydi. Buning sababi shundaki, hozirgi davrda, respublikamizda milliy iqtisodiyotning bank kreditlari bilan ta’minlanish darajasi nisbatan juda past.