1. Huvaydo lirik shoir. “Rohati dil” – ma’rifiy didaktik doston

2.Amiriy – zullisonayn shoir. (Amiriyning ikkita g'azalini tahlil qilish)
Oʻzbek mumtoz soʻz sanʼati tarixida alohida hodisa boʻlgan Qoʻqon adabiy muhitining vujudga kelishi hamda rivoj topishida Amir Umarxonning ham xizmati katta boʻlgan. U Amiriy taxallusi bilan oʻzbek va fors-tojik tillarida birday mahorat bilan qalam tebratgan zullisonayn shoirdir.
Mumtoz adabiy anʼanada boʻlgani kabi uning ijodida ham majoziy va haqiqiy ishq bir-birini toʻldiradi, biri ikkinchisiga vosita sifatida qaraladi. Ishqni hayotning maʼnosi, ijodning ilhomchisi hisoblagan shoir koʻplab gʻazallarida oʻzini “ishq mulkining amiri”, “mulki dil amiri”, “koʻngil taxti amiri”, “junun shahri amiri”, “iqlimi vafo amiri” sifatlari bilan lutf etadi.
Amiriy devonidan joy olgan lirik turning qator janrlariga oid namunalar obraz va obrazlilik bilan ziynatlangan. Ularda insonning insonga, tabiatga, jamiyat va ilohiyotga munosabati aks etadi, shoir ularda asrlar davomida shakllanib kelgan anʼanaviy obraz va badiiy tasvir vositalariga qaysidir jihatdan yangicha maʼno yuklaydi.
Xususan, quyidagi gʻazalni koʻzdan kechirganda uning boshqa gʻazallardan zohiran uncha katta farqqa ega emasligini koʻrish mumkin. Ammo, botinan shoir muqoyasa usulini qoʻllash orqali yor jamoli, uning malohatini oʻta serzavq, taʼsirchan baytlar mazmuniga singdiradi:
Menikim mastligʻdin koʻzlaring oʻlturdi, sogʻ oʻlsun,
Koʻzum sarchashmasi ul ikki ohugʻa bulogʻ oʻlsun. (Amiriy. Devon. OʻzRFA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, inv. – №642. – 149^a varaq. Bundan keyin ushbu manbadan gʻazal olinganda, shartli ravishda T deb va qoʻqonlik adabiyot ixlosmandi S. Yoʻldoshev shaxsiy kutubxonasidagi devondan gʻazal olinganda esa, S deb, sahifasi qavs ichida koʻrsatiladi.)
Bayt markazida maʼshuqaning koʻzini vasf etish turibdi. Maʼshuqaning koʻzi xumor boʻlmaganida, oshiqning koʻzi buloq boʻlmas edi. Natijada, ikkinchi misradagi “ohu” tashbehi oshiqning koʻzyosh toʻkish holati bilan birikib, maʼshuqa koʻzining goʻzal tasviri berilgan. Mastona koʻzlarning nigohi oshiqni oʻldirganday boʻldi. Baribir, ular sogʻ boʻlsinlar, deydi oshiq. Ikki ohu esa yorning oʻsha ikki koʻzi. Koʻzyoshini tinimsiz toʻkayotgan oshiqning koʻzlari esa oʻsha ikki ohu suv ichadigan buloq kabidir. Shoir bu yerda sarchashma soʻzini juda oʻrinli ishlatgan. Chunki u ham buloq maʼnosini beradi. (“Koʻzum sarchashmasi”.)
Ikkinchi baytning mazmuni esa bunday: “Shirin labingdan ozgina uyatchanlik bilan kulib qoʻygin. Oʻshanda shakarxand qilganday boʻladi. Undan esa gulgʻuncha bedimogʻ boʻladi (chunki uning oʻsha lab tabassumdagi goʻzalligiga rashki keladi). Shoir labni gʻunchaga oʻxshatish barobarida, tashxis sanʼati asosida, labning shirinligidan xijolat boʻlib, gʻunchaning latif hididan mahrum boʻlganligini mahorat bilan tasvirlaydi:
Tabassum zohir et, shirin labingdin infiol aylab,
Shakarxand aylasun, gulgʻuncha andin bedimogʻ oʻlsun. (T. – 149^a.)
Labdan keyin tish tasviri keladi. Bunda yor tishlarining goʻzalligiga urgʻu berish bilan birga, gavhardek tishlarning goʻzalligidan mutaassir boʻlgan oshiqning holati ham koʻrsatiladi:
Koʻzum to koʻrdi gavhardek tishingni laʼli nob ichra,
Ajab ermas sirishkimdinki, durri shabchirogʻ oʻlsun. (T. – 149^a.)
Baytda tish qizil laʼl ichidagi gavharga oʻxshatiladi. Uni koʻrgan koʻzyosh toʻkadi. Bu yoshlar shabchirogʻning duri kabidir. Agar “durri shabchirogʻ” birikmasi maʼshuqa tishining nur sochuvchilik xususiyatiga ishora qilsa, navbatdagi baytda tasvir doirasi yanada kengaytiriladi:
Seni gavhar tishingni vasfini daryogʻa arz aylay,
Sadaf oni eshitmoqgʻa saropo bir qulogʻ oʻlsun.(T. – 149^a.)
Tishni dur (gavhar, inju, marvarid)ga oʻxshatish – anʼanaviy tashbeh. Lekin sadafga jon ato etish – tashxis sanʼatidan foydalanib, maʼshuqa goʻzalligiga urgʻu berish katta mahoratni taqozo etadi.
Yuz va gulshan – doimiy hamroh obrazlar. Amiriy gʻazalida gul oʻzining yor yuzi, chiroyi oldidagi notavonligidan yoqasini chok-chok etib, faryod koʻtaradi. Baytning badiiy qurilishidan shoirning tashxis sanʼatiga nihoyatda eʼtibor berayotganligining yana bir isbotini topish mumkin. Yana ham toʻgʻrirogʻi, bu gʻazal toʻlaligicha tashxis sanʼati asosiga qurilgan. Chunki baytning ikkinchi misrasida mahbuba yuzidagi xolni koʻrsa, alamdan lolaning koʻksidagi dogʻi ustiga dogʻ qoʻshiladi:
Yuzing gulshanda ochkim, gul yoqasin chok-chok etsun,
Qaro xolingni koʻrsat, lola dogʻ ustida dogʻ oʻlsun. (T. – 149^a. )
Quyidagi bayt ham anʼanaviy tasviriy vositalar zamiriga qurilgan. Oshiq endi tashbeh sifatida ishlanuvchi tashqi vositalardan oʻz jismi maydonida mavjud maʼshuqaga aloqador vositalar tasviriga oʻtadi. Koʻngulning yor sochiga tarogʻ boʻlishi – azaliy tashbeh. Lekin, bu oʻrinda, Amiriy yanada yangicha yoʻl tutadi, bayt mazmuniga xalqona ruh beradi. Mashshota mumtoz adabiyotda anchayin keng qoʻllangan obraz. Mashshota – qiz va kelinlarning sochlarini tarab, oro beruvchi, bezantiruvchi pardozchi xotin. Demak, lirik qahramonning parishonligi, shu pardozchi ayol qoʻlidan-da rashk qilishi, tabiiy bir vaziyatni yuzaga keltiradikim, natijada, yor sochiga koʻngulning taroq boʻlishi hayotiy manzarani hosil qiladi:
Parishonholmen mashshota ilgi rashkidin har dam,
Ani sochigʻa, yo Rab, xasta koʻnglumdan tarogʻ oʻlsun. (T. – 149^a.)
Keyingi baytda avvalgi fikr davom ettiriladi. Lirik qahramon maʼshuqa xoliga giriftor boʻlibdimi, sochning shu sayd (ovchi – oshiq) uchun tuzoq boʻlishi tasvirga yanada jonlilik baxsh etadi:
 
Meningdek kim damodam donai xolingni mayl aylar,
Koʻngul saydigʻa, yo Rab, halqai zulfung tuzogʻ oʻlsun. (T. – 149^a.)
Maqtaʼda bu fikrlar oʻz yakunini topadi. Yor gulshani tevaragida maftunu mahliyo boʻlib uchib yurgan koʻngul qushlari bu gulshanning yagona, beqiyos gulzoriga shaydo. Bu qushlar – amirmi, podshohmi, bulbulmi, zogʻmi – ahamiyatli emas. Muhimi, maʼshuqa – tengi yoʻq goʻzal:
Bu gulshan qushlari gulzori ruxsoringni shaydosi,
Amiru yo gadodir, xoh bulbul, xohi zogʻ oʻlsun. (T. – 149^a.)
Devonda bu kabi tavsifiy gʻazallar anchagina. Ular anʼanaviy xarakterda boʻlsa ham, shoir mahoratini belgilovchi ahamiyatga egaligi jihatidan ajralib turadi.
Amiriy lirikasini inson xarakterining oʻziga xos ifodasi deyish mumkin. Negaki, shoir maʼshuqani kuylaydimi, uning jabru sitamlaridan ezilgan, koʻngul kechinmalarini badiiy talqin etadimi, maʼshuqadan marhamat kutgan, uning tarahhum qilishini istagan oshiqning holatini koʻrsatadimi, bulardan qatʼi nazar, barchasida koʻngul mulkini tahlil qiladi.
“Oshiqmen – ishq oʻtida bagʻrim kabobdur” misrasi bilan boshlanadigan gʻazal bu jihatdan diqqatga sazovordir. Gʻazal matlaʼsidanoq beparvo maʼshuqa dardida parvonadek kuygan haqiqiy oshiq holati aniq namoyon boʻladi. Oshiqlik – ishqparastlik. Ishqparastlik esa majnunlik sari yetaklaydi. Majnunning esa ishq oʻtida bagʻri kabob, yorining jamolidin bir lahza benasib boʻlib qolsa, holi xarob boʻlishi aniq:
Oshiqmen – ishq oʻtida bagʻrim kabobdur,
Bir lahza koʻrmasam ani holim xarobdur. (S. – 38^b.)
Mana shu sababga koʻra, oshiq yordan ayrilishni oʻzi uchun fojia, deb biladi. Firoqning oshiq ruhiyatini tarbiyalash, uning kamolotini taʼminlashdagi oʻrni allaqachon oʻz isbotini topgan. Binobarin: “Ayrilsa yor mendin, oʻlarman firoqida”, deb nola chekkan oshiq: “Jonim gʻamida tashnau qonim sharobdur”, deya maʼshuqani ogohlantiradi. Agarchi maʼshuqa oʻzidagi “xunrezlik”ni tashlamasa, oshiq ruhi takomildan nariga oʻtib, yoʻqlik sari yuz tutishi tabiiy. Mana shu ilinj bilan oshiq iltijo qiladi. Baytdagi “savob” soʻzi inson qavmigagina xos.
Ishq oʻti tushti jonima hargiz iloj yoʻq,
Holimgʻa rahm aylasangizlar savobdur.(S. – 39^a.)
Mazkur gʻazal boshdan-oxir yorga murojaat ruhida yozilgan. Amiriy hijron domiga tashlangan oshiq tortayotgan azob-uqubatlarni, u kechirayotgan murakkab tuygʻu-kechinmalarni, goʻzal maʼshuqa tomon talpinishi hamda visoldan umidvorligini qator badiiy tasvir vositalari orqali juda taʼsirchan ifodalagan. Ayniqsa, maʼshuqa jabr-zulmidan oshiqning tong otguncha uyqusiz – bedor boʻlishi, ohu nolalar chekishi kabi holatlar deyarli barcha shoirlarda uchraydi. Bunday holatlar tasviri serqirra: bir tomondan, vafoda sobit oshiqning tunu kun yor xayoli bilan yashashi, ikkinchi tomondan, maʼshuqaning beparvo holati. Uchinchi tomondan esa, inson ruhiyatidagi kurashlar, ularning kuchli va zaif tomonlari namoyon boʻladi. Shoir bularni tushunarli tasvirlar orqali bayon etadi:
Dardimni chorasini qiling, beqarorman,
Tong otkuncha ishim kechalar pechutobdur.
 
Bagʻrim ezildi, kuydi tanim, ketdi toqatim,
Bechora xasta jonima qandoq azobdur. (S. – 39 ^a. )
Shu sababli maʼshuqa insofga chaqiriladi. Raqiblar soʻziga kirib, turfa azoblar girdobiga oshiqni uloqtirish maʼshuqaga xos boʻlsa-da, baribir, uning tarahhum aylashi zarurligiga iltijo bor, umid bor: kunlar keladikim, maʼshuqa ham oʻz xatolarini anglab yetadi, oshiq holatini, sadoqatini tushunib, undan oʻz mehr-muruvvatini darigʻ tutmaydi:
Behuda el soʻzigʻa kirib, qovlama meni,
Bu jonsipor banda eshikingda bobdur. (S. – 39^a.)
Keyingi bayt gʻazalning shohbayti sifatida koʻzga tashlanadi. Oshiq chekkan dard-sitamlar, uning unsiz faryodlari hamda oshiq va maʼshuqa oʻrtasidagi murakkab munosabatlar mohiyatini bir-ikki soʻz bilan bayon etib boʻlmaydi. Uni tushunish uchun keng idrok etish zarur:
Oqilga bir ishorat erur – qissa muxtasar,
Fahm aylagan kishiga bu soʻz bir kitobdur. (S. – 39^a.)
Gʻazal maqtaʼsida shoir bu baytlarni “husn daftaridan intixob” qilingani, yaʼni, tanlangani, toʻgʻrirogʻi, taqdir etilgan maʼshuqadan shikoyat ekanligiga yana bir karra ishorat qiladi. Ammo, bu shikoyat oʻta mehribonlik, oʻta odamiylik qatiga oʻrab beriladi va butun dard ahli (oshiqlar, maʼshuqalar) koʻngul sirlarini ochiq bayon eta oladi:
Nechun qoshigʻa bogʻlamayin koʻnglumi, Amir,
Bu bayt husn daftaridin intixobdur. (S. – 39^a.)
Maʼshuqa jamoli taʼrifi qadimdan gʻazal janrining asosiy xususiyati boʻlib kelgan. Voqean, gʻazal istilohining oʻzi ham arabchada ayolni madh etish, unga oshiqona munosabatda boʻlish maʼnosini bildiradi. Gʻazal, dastlab, ishqiy mavzuda yozilgan boʻlsa ham, keyinchalik, uning tematik doirasi kengaya bordi. Maʼshuqa timsolida goʻzal inson siymosi jilolansa-da, har bir ijotkor bu obrazni turfa ranglarda yangicha sayqal toptirishga intiladi.
Jumladan, Amiriy gʻazallarida maʼshuqaning suratini tasvirlashda mubolagʻa usulidan keng foydalaniladi. Quyosh – maʼshuqaning jamoli, uning oldida oshiq goʻyo bir zarraga aylanib qoladi:
Menki ul ruxsori nurafzoya oshiq boʻlmisham,
Zarra yangligʻ bir quyoshsiymoya oshiq boʻlmisham. (S. – 98^a.)
Amiriy maʼshuqa jamolini tasvirlashda yangi, xalqona tashbehlarni qoʻllaydiki, ular maʼshuqani real hayotga anchayin yaqinlashtiradi. Ularda beorom qalbning bani bashargagina xos talpinishlariga, olijanob ruhning betakror manzaralariga duch kelamiz:
To qadam qoʻydum tariqi faqra ishq ichra Amir,
Mulki olamda oʻzumdek bir qalandar koʻrmadim.(S. – 128^b.)
Baytda botiniy (ilohiy) ishq haqida gap borayotganini istiloh va soʻzlardan ilgʻab olish mumkin. Tasavvuf istilohiga koʻra, faqirlik – biz tushungan maʼnodagi kambagʻallik, bechoralik emas, balki Olloh oldidagi gʻariblik, ojizlikdir. Ushbu qarashga koʻra, “faqir shunday kishiki, u faqat Haq maʼrifatiga yetishga muhtoj boʻladi, xolos”. Faqr esa tariqatning toʻrtinchi maqomi boʻlib, “tarki dunyo qilib, hayotga qoʻl siltash emas, balki olami botinni poklashdir”. Ayni paytda, “shu martabada komillik rutbasini qozonish ham”.
Bu oʻrinda, Amiriy majoziy muhabbatni kuylaganmi yo haqiqiy ishqnimi degan savolni qoʻyish ortiqcha. Chunki anʼanalar yoʻlidan borgan shoir salaflari kabi dunyoviy ishq lazzatlaridan soʻz aytish barobarida, koʻngul maʼrifati, bandaning yagona mehvarga intilishlari, insoniy komillik haqida ham soʻzlamasligi mumkin emas edi.