1. Hisob to‘g‘risida tushuncha, uning turlari

30- Inventarizatsiya to‘g‘risida tushuncha.
Korxona va tashkilotlar mulk shaklidan qat’i nazar, tegishli asosiy va aylanma mablag‘lariga ega bo‘lib, bu mablag‘lar xo‘jalik faoliyati davomida o‘z qiymatining miqdorini o‘zgartirib boradi. Asosiy va aylanma mablag‘lar, ya’ni korxona va tashkilotlarning mulki tegishli moddiy javobgar shaxslar zimmasida bo‘lib, har bir moddiy javobgar shaxs o‘z zimmasidagi tovar va moddiy boyliklar holati bo‘yicha buxgalteriyaga hisobot beradi. Moddiy javobgar shaxslarning tovar hisobotida mablag‘larning hisobot davridagi kirim-chiqim va oxirgi qoldig‘i hisob-kitob qilinadi. Mablag‘larning harakatini hamda ularni o‘z vaqtida kirim qilishni nazariy hal qilish ikki tomonlama olib boriladi. Birinchisi, buxgalteriya hisobidagi mablag‘lar bo‘lsa, ikkinchisi moddiy javobgar shaxslarning hisobotidir. Mablag‘larning harakatini hisobga olishda ularni kirim va chiqimini tartibga solishda hujjatlarga alohida ahamiyat berish talab qilinadi. Hujjatda tovar va moddiy boyliklarning xaridorlarga jo‘natilgan kuni, miqdori, bahosi, narxi ko‘rsatiladi. Hujjatlarga asosan tashkilot buxgalteriyasida mablag‘lari kirimga qabul qilinishi va sarflanishi nazorat qilinadi. M ablag‘larning harakati, ularning to‘liqligi ikki tomonlama nazorat qilinadi. Birinchi nazorat moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari yordamida amalga oshiriladi. Ikkinchi nazorat buxgalteriya yozuvlari yordamida olib boriladi. Har bir nazorat shaklida mablag‘lar harakatini tasdiqlovchi hujjatlar asos qilib olinadi. Hujjatlar yordamida mablag‘larning haqiqiy himoyasining har bir moddiy javobgar shaxs bo‘yicha to‘liqligini ta’minlash, nazoratni tashkil qilish maqsadida inventarizatsiya o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasida „ Buxgalteriya hisobi va hisobotlar to‘g‘risida“ gi Nizomga asosan korxona va tashkilotlar inventarizatsiya o‘tkazish davrlarini mustaqil belgilaydilar. Nizomga asosan korxonalar yillik hisobot tuzishdan oldin mablag‘lar to‘liqligini ta’minlash maqsadida inventarizatsiya o‘tkazadilar. Ularni quyidagi muddatlarda o‘tkazish tavsiya qilinadi:
— asosiy vositalarni hisobot yilining birinchi oktabrida;
— ombor va bazalardagi sanoat tovarlari bir yilda birmarta;
— ombor va bazalardagi oziq-ovqat tovarlari bir yilda ikki marta;
— arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar yiliga bir marta;
— pul mablag‘lari har oyda bir marta.
Yuqoridagi muddatlarda rejali inventarizatsiya o‘tkaziladi. Korxona bosh buxgalteri hisobot yili uchun yil boshida inventarizatsiya o‘tkazish rejasi korxona bosh buxgalteri tomonidan tuziladi va rahbar tomonidan tasdiqlanadi. Тasdiqlangan reja asosida inventarizatsiya ishlari tashkil qilinadi. Korxona va tashkilotlarda inventarizatsiya o‘tkazish quyidagi tamoyillardan kelib chiqqan holda olib boriladi. Birinchi tamoyil — bu moddiy javobgarlik hisoblanadi, chunki korxona va tashkilotga taalluqli bo‘lgan asosiy va oborot mablag‘lar tegishli moddiy javobgar shaxslar zimmasida bo‘ladi va ular bilan amaldagi qonunlar asosida moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnoma tuzilib, unda tovar-moddiy boyliklarning to‘liqligini ta’minlash uchun o‘zaro bitim tuziladi. Moddiy javobgarlik to‘g‘risida tuzilgan shartnomaga rioya qilmaslik oqibatida turli ko‘rinishdagi kamomad va xiyonatlarning kelib chiqishi amaliyotda tasdiqlangan. Ikkinchi tamoyil — bu inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasini to‘g‘ri tashkil qilish, inventarizatorning tegishli kasb bo‘yicha malakaga ega bo‘lishini ta’minlash va bu to‘g‘ridagi Nizom, qoidalarning bo‘lishini nazorat qilish alohida ahamiyatlidir. Inventarizatsiya o‘tkazish komissiyasining a’zolarini to‘g‘ri tanlash yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilish, kamomad va xiyonatlarning oldini olish, tovar-moddiy boyliklarining to‘liqligini ta’minlashga yaqindan yordam beradi.