1. Hisob to‘g‘risida tushuncha, uning turlari

18- Balansdan tashqari schotlar
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida tuzilgan shartnomalarning bajarilishi alohida ahamiyatlidir, chunki shartnomaning belgilangan muddatlarda bir me’yorda bajarilishi har ikki tomon uchun moliyaviy holatni yaxshilash, tegishli mablag‘larga bo‘lgan talabini qondirish imkoniyatini beradi. Korxona va tashkilotlarga taalluqli bo‘lgan mablag‘lar holati buxgalteriya hisobining tegishli schotlarida ikki yoqlama yozuv bilan ifodalanadi va har bir mablag‘ turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinib, hisobot davrining oxirgi qoldiq summalari aniqlanib chiqiladi. Demak, buxgalteriya schotlari hisobi yordamida har bir mablag‘ning holati o‘rganiladi, u yoki bu mablag‘ga bo‘lgan talab aniqlanadi. O‘zbekiston Respublikasida 1.01.2003- yildan joriy qilingan schotlar rejasi 249- balans va 14- balansdan tashqari schotlarni o‘z ichiga oladi. Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar va auditorlik tashkilotlari 2002-yil 1- yanvardan boshlab yangi schotlar rejasi asosida faoliyat yuritmoqdalar. 2003- yil 1- yanvardan boshlab ularga birjalar, 2004- yil 1- yanvardan boshlab mulkchilikdan qat’i nazar, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar qo‘shiladi. Ko‘rinib turibdiki, joriy qilinayotgan schotlar rejasida korxona va tashkilotlarning joylanishi va tashkil topishi manbalari bo‘yicha 249- balans schotlarida ifoda etiladi. Shunga qaramasdan, 14- balansdan tashqari schotlar tizimi schotlar rejasida ko‘rsatilgan. Balansdan tashqari bu schotlarda ko‘rsatilgan iqtisodiy ma’lumotlar balans moddalarida ifoda etilmaydi, ya’ni balans tizimida hisobga olinmaydi. Ko‘p hollarda balansdan tashqari schotlarda shartnoma shartlarini bajarmaslik oqibatlarida amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalariga mablag‘lar ko‘rsatiladi. Amalga oshirilgan xo‘jalik operatsiyalarini balansdan tashqari schotlarda ifoda etishda ikki yoqlama yozuv usulidan foydalanilmaydi. Balansdan tashqari schotlarda bir tomonlama yozuv beriladi. Misol. Mol yetkazib beruvchilar tomonidan jo‘natilgan tovarlar tuzilgan shartnoma shartlariga to‘liq javob bermaydi. Тovarning bahosi— 50000 so‘m. Тovarni qabul qilish to‘xtatilmaydi. Shartnoma shartlariga javob bermaydigan tovarlar balansdan tashqari 002 „ Mas’ul shaxslarga qabul qilingan tovar moddiy qiymatlar“ schotining debetida ko‘rsatiladi. Bu operatsiyada kreditlanuvchi schot ko‘rsatilmaydi. Demak, balansdan tashqaridagi schotlarda yozuvlar korxona va tashkilot mablag‘larining o‘zgarishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi.