1. Hisob to‘g‘risida tushuncha, uning turlari

25- Schotlarni iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlash
Buxgalteriya hisobi schotlarini iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlashdan asosiy maqsad, mablag‘larning joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha ma’lumotga ega bo‘lishidir. Har bir schot bir turli xo‘jalik muammolarini o‘zida ifoda etadi. Masalan: „ Kassa“ schotida faqat kassadagi pul mablag‘larining harakati ko‘rsatiladi. Buxgalteriya hisobi schotlarini iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlashda, ularni asosan ikki guruhga bo‘lish maqsadga muvofiqdir. 1. Xo‘jalik mablag‘larining joylanishini ko‘rsatuvchi schotlar. 2. Xo‘jalik mablag‘larining tashkil topish manbalarini ko‘rsatuvchi schotlar. Xo‘jalik mablag‘larining joylanishini ko‘rsatuvchi schotlar, asosan, aniq schotlar hisoblansa, mablag‘larning tashkil topish manbalarini ko‘rsatuvchi yechimlar nofaol yechimlar deb yuritiladi. Buxgalteriya hisobi schotlar iqtisodiy mazmuniga qarab turkumlash balansi tuzilishida uning faol va nofaol tomonlari yaqqol seziladi, bunda balansning faol moddalarida turlicha taqsimlanishni ko‘ramiz. 21-BHM Sda buxgalteriya hisobi schotlari 249-balans va 14-balansdan tashqari yechimlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa, barcha schotlar 9-bo‘limga joylashtirilgan. Birinchi bo‘lim „ Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa 4305 muddatli aksiyalar“ deb nomlanadi. Bu bo‘limga 0100 „ Asosiy vositalar“ yechimidan boshlab 0990 „ Boshqa uzoq muddatli debitorlik qarzlar“ schoti kiritilgan. Boshqa bo‘limlarga ham tegishli schotlar iqtisodiy mazmunga ko‘ra kiritilgan. Schotlar rejasi bo‘yicha, 9-bo‘limga kiritilgan schotlarga nazar tashlar ekanmiz, ularni ikki guruhga, ya’ni yuqorida qayd etilganidek, xo‘jalik mablag‘larining joylanishini ko‘rsatuvchi schotlar va xo‘jalik mablag‘larining manbalarini ko‘rsatuvchi schotlarga ajratish maqsadga muvofiqdir. Har bir bo‘limga kiritilgan schotlar orqali bir turli mablag‘lar harakatini hisobga olish mumkin. Misol uchun, schotlar rejasining „ Pul mablag‘lari, qisqa muddatli kalkulatsiya va boshqa joriy aksiyalar“ bo‘limida faqat pul mablag‘lari harakatini hisobga oluvchi schotlar ko‘rsatilgan. Bunday turkumlarni schotlar rejasining boshqa bo‘limlarida ham ko‘rish mumkin. Kalkulatsiya schotlari. Ishlab chiqarilgan mahsulotning tannarxini to‘g‘ri hisob-kitob qilish, xarajatlarni mahsulot tannarxiga o‘tkazish bevosita kalkulatsiya schotlari yordamida amalga oshiriladi. Kalkulatsiya schotining debetida mahsulot ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlar ko‘rsatilsa, kreditda ishlab chiqarishdan olingan tayyor mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning haqiqiy tannarxi ko‘rsatiladi. Bu qoldiq tugallanmagan, tayyor holga keltirilmaganligi mahsulotga tegishlidir. Kalkulatsiya schotiga „ Asosiy ishlab chiqarish“ schoti kiradi. Schotning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish maqsadida, quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin. Hisobot davrining bahosiga „ Asosiy ishlab chiqarish“ schotidagi qoldiq 15000 so‘m bo‘lib, oy davomida quyidagi xo‘jalik muomalalari amalga oshiriladi: Birinchi muomala. Ombordan asosiy ishlab chiqarishga — 50000 so‘mlik xomashyo chiqarildi. Bu muomalaga qo‘shimcha buxgalteriya provodkasi beriladi. Debet „ Asosiy ishlab chiqarish“ schoti — 50000 so‘m. Kredit „ Materiallar“ schoti — 50000 so‘m. Ikkinchi muomala. „ Asosiy ishlab chiqarish“ dagi ishchilarga ish haqi hisoblanadi —15000 so‘m. Bu muomalaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi. Debet „ Asosiy ishlab chiqarish“ schoti — 15000 so‘m. Kredit „ Xodimlar bilan mehnatga haq to‘lash bo‘yicha hisob-kitoblar“ schoti. Uchinchi muomala. Ishchilarga hisoblangan ish haqiga nisbatan ijtimoiy sug‘urta belgilangan tartibga asosan ajratma ajratildi — 5550 so‘m. Bu muomalaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi. Debet „ Asosiy ishlab chiqarish“ schoti — 5550 so‘m. Kredit „ Ijtimoiy sug‘urta va ta’minotga doir hisob kitoblar“ schoti — 5550 so‘m. Тo‘rtinchi muomala. Тaqsimlash qaydnomasiga asosan umumishlab chiqarish xarajatlari asosiy ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkazildi — 8000 so‘m. Bu muomalaga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi.
Debet „ Asosiy ishlab chiqarish“ schoti — 8000 so‘m.
Kredit „ Umumishlab chiqarish xarajatlari“ schoti — 8000 so‘m.