1. Garmoniyalash haqida 2

---

2-Mavzu:    Kuyni asosiy uchtovushliklar bilan garmoniyalash 

REJA: 

1.  Garmoniyalash haqida 

2.  Garmoniyalash uchun amaliy ko’rsatmalar 

 

  1. Garmoniyalash. 

Berilgan biror ovozga (kuyga yoki basga) mantiqiy izchillik bilan bog’langan 

akkordla_rning qo’shilishi  garmoniyalash deyiladi. Garmoniyalash shu ovoz tovushlarining 

o’zaro bog’lanishi va rivojlanishidagi funktsiya ahamiyatini sharhlashga asoslanadi. 

    2. Amaliy ko’rsatmalar 

1) Kuyning har bir tovushi funktsional jihatdan T, yo S yoki D uchtovushligi- ning asosiy 

tovushi, tertsiyasi yoki kvintasi sifatida aniqlanishi lozim. 

  Quyidagi birorta tovushni ikki xil sharhlashga imkon tug’ilganda keyingi garmonik 

harakatani hisobga olish zarur. Bu xilda «olg’a qarash» noto’g’ri qo’shilmalardan, 

shuningdek, D-S ning o’rinsiz izchilligidan ham saqlanishga yordam beradi. 

2) Bir butun tuzimning birinchi va oxirgi akkordi ham odatda barqaror funktsiya — tonika 

bo’ladi. Shunday bo’lsa ham ayrim vaqtlarda tuzim dominantadan, ko’pincha takt oldidan 

boshlanadi. Tuzimning subdominanta bilan boshlanishi ham uchraydi. 

3) Dastlab kuchsiz taktda kelgan akkordni yana bir marta kuchli hissada takrorlash 

o’rinsizdir. Murakkab taktlarda yoki oddiy taktlarning kuchli hissalarini bo’lib tashlaganda, 

bularga nisbatan kuchliroq hissalarning ham bo’linishini nazarda tutish kerak. Bu xildagi 

chegaralanish odatda har bir muzikaviy bayonning «garmonik sur’ati» bilan izohlanadi, bu 

«garmonik sur’at» avvalo kuchsiz payt bilan, undan keyin keladigan kuchli (yoki hatto 

nisbiy kuchli) payt orasidagi garmoniyaning o’zgarishi bilan xarakterlanadi, ya’ni «zarbga 

shailanish» bilai zarb orasidagi farqni (kuchsiz va kuchli hissasinn) ajratib beradi. 

   Istisno -agar akkord taktning kuchli hissasida boshlansa, shu takt chegarasidan tashqarida 

ham davom etirilishi mumkin . 

4)Har juft akkordning to’g’ri qo’shilishiii kuzatib borish zarur, birinchisining ikkinchisi 

bilan, ikkinchisining uchinchisi bilan va shu kabi qo’shilishini oxiri- gacha kuzatib boriladi. 

5) Bas to’lqinsimon chizik bilan 1, 1/2 hech bo’lmaganda ikki oktava diapazom oralig’i 

bilan chegaralangan xolda harakatlanishi lozim. Bu chiziq ko’tarilish harakatn bilan tushish 

harakatining almashilishidan vujudga keladi . Xususan, bir yo’nalishida ketma-keti ikki 

marta kvinta (iloji bo’lsa kvartaga xam) yo’nalnshga yo’l qo’ymaslik kerak. Bu xildagi 

yo’nalish, ayiiqsa, kuchli xissada boshlanib, yana kuchli xissada tugallanadigan bo’lsa, 

kuychan yo’nalish bo’la olmaydi. Biror akkord takrorlanadig’an bo’lsa, basning kvarta va 

kvintaga sakrashidan tashqari, okgavaga sakrashiga xam yo’l qo’yish mumkim. 

 

  

      

Kuyni fortepiyanoda chalib, uning qaysi tonallikda ekanligini (uning fuktsional 

tuzilishini)oxirgi tovushi va kalit belisi a qarab aniqlami . 

   Kuyning boshlang’ich tovushi sol, mana shu tonallikda yo dominanta (sol-si-re) 

uchtovushlipshing asosiy tovushi yoki tonikaning kvintasi (do-mi-sol) bo’lishi mumkin. 

---

Ma’lumki, tonika ko’pincha boshlang’ich akkord bo’ladi. Bundan tash - qari, kuyda sol dan 

keyin lya tovushi keladi», bu esa (boshqa akkordlar tarkibida lya tovushi bo’lmaganligi 

sababli) so’zsiz subdominantaning tertsiya- sidir. Agar biriichi akkordga D ning ma’nosi 

berilsa, uning ketidan, shu tariqa kondaga o’rinsiz subdominanta keladi. Shuning uchun sol 

tovushining dastlabki izohi o’z-o’zidan tushib qoladi va biz uni   tonika uchtovushlikning 

kvintasi deb hisoblaymiz. 

    Modomiki, kuy iisbin pastki registrda berilgal ekai, uni zich xolatda joylashtirib yozish 

ma’kul bo’ladi; bu holat topshiriqning oxirigacha saqlanadi.Kuyning ikkinchi tovushi lya  

subdaminantaning terdiyasidir. 

   Boshlang’ich tonika bilan subdominantaii garmonik yo’l bilan qo’shamiz, mana shunday 

qo’shilganida ravon ovoz hosil bo’ladi.   

  So’ngra, kuyning ikknnchn taktida qaytadan solь tovushi, ya’ni tonikaniig kvintasi yoki 

dominantaning asosiy tovushi keladi. 

  Agar uni T deb olinsa, quyidagi- sol tovushnnnig kuchsich xissadan o’tib kuchli hissada 

takrorlanishi garmoniyaning o’zgartirilishini talab qilardi. Shunday holda dominanta 

uchinchi  taktning kuchli hissasiga to’g’ri keladi; bundan keyin kuyda fa tovushi keladi, bu 

tovush faqat bo’lishi mumkii. 

unday qilib, kuyning bu qismnda quyidagi garmonik plan hosil bo’ladi: 

 

   Bu  izoh  D-S  ning  o’rinsiz  izchilligi  hosil  bo’lgani  uchungina  inkor  qilinmaydn. 

Ma’lumki,  sekunda  nisbatidagi  akkordlarning  qo’shilishida  bas  uchta  yuqori  ovozga 

qarama-qarshi  yo’nalishi  kerak.  Hozirgi  holatda  bas,  uchinchi  taktdagi  D  dan  kuy 

sekundaga  harakat  qilib,  S  ga  o’tadi.  Demak,  yuqori  ovozlar  xam  yuqoriga  tomon 

yo’nalishlari  kerak  edi,  ammo  kuy  yuqoriga  emas,  badki  sekunda  tomon  pastga 

yo’nalmoqda. Bunday xolda D bilan S ning to’g’ri melodik qo’shilishi mumkin e m a s (shu 

bilan  birga  bu  printsipial  jihatdan  ham  o’riisizdir).Yuqoridagi  analizdan  kelib  chiqib,  shu 

yo’nalmaning boshqacha,to’ ri garmonik variantini tanlaymiz: 

 

Ikkinchi taktda S bilan D melodik qo’shiladi — bas bir bosqich yuqoriga ko’tariladi, uchta 

yuqori ovoz pastga yo’naladi: 

 

 

---

  Belgilangan planga muvofiq harakat qilib, D—T ning garmonik qo’shilishiga erishamiz 

(uchtovushlikning umumiy tovushi solь sapranoda qoladi): 

 

va undan keiin  misolning uchinchi taktida T-S akkordlarining melodik qo’shilishi- ga 

erishamiz: 

 

   To’rtnnchi taktdagi re tovushi dominantaning kvintasidir (bu o’rinda boshqa izohning 

bo’lishi mumkin emas). Oldingi subdominanta bilan sekunda nisbatndagi 

uchtovushliklarning basi va uchala yuqori ovozniig basi bilan qarama-qarshi xarakat 

qilganliklari uchun melodik ko’shilishda bo’ladilar: 

 

 

   

 Kuyning ikkinchi yarmini xuddi yuqoridagidek analiz qilishga kirishishdan oldin uni 

quyidagi garmonik shaklga keltiramiz: 

 

 

    Tugallashning ikkinchi variantiga diqqatni jalb etamiz; unda tonika 

uchtovushligya to’liqsiz kvintasiz, asosiy tovush uchta qilib berilgan. Kvintaning tushiprib 

qoldirilishi tonika uchtovushligining funktsional ravonligiga halal bermaydi va akkordning 

to’liq eshitilishiga ham ta’sir 

Q

ilmaydi. Kuy tushirmasida to’liqsiz uchtovushlikni 

qo’llashning asosiy ma’nosi — o’rta ovozdagi yuqori yetakchi si tovushning tonika primasi 

bo’lgan do tovushi sari tortilishiga qarab yechilishidadir. Dominanta bilan tonikaning 

xotima davrasida (D-T) bu xildagi to’liqsiz tonikaning dominanta kvintasiga pastga tomon 

qiladigan xarakati normal xolat xisoblanadi. 

---

  Yuqoridagi kuyni keng joylashuvda garmoniyalash namunasini keltiraylik.     

Garmoniyalash paytida juda ko’p qo’shimcha chiziqlar chizmaslikni va kuyning juda past 

registrda bo’lganligini nazarda tutib, uni bir oktava yuqoriga ko’chiramiz: 

 

 

 

 

   TAYANCH TUSHUNCHALAR. 

  Garmoniyalash,  mantiqiy  izchillik  ohangdoshlik,  D-S  ning  o’rinsiz  izchilligi,  birinchi  va 

oxirgi akkord, kuchsiz taktda kelgan akkord, barqaror funktsiya. 

 

 

Savollar:   

1.  Garmoniyalash deb nimaga aytiladi? 

2.  Kuy qaysi akkord bilan boshlanishi mumkin? 

3.  Bas qanday harakatlanishi zarur?