1. Fuqarolik jamiyatining shakllanishida xususiy mulk qanday ahamiyat kasb etadi?

3.Fuqarolik jamiyatida xususiy mulkchilik o‘rni qanaqa?

3. Inson erkinligi uning moddiy farovonigi bilan uzviy bog'langan. Ochlikdan, kambag'allikdan

aziyat chekadigan odamni to'laqonli erkin deyish mushkul. Shaxs erkinligi xususiy mulk va

xususiy tadbirkorlikning kafolatlanganligi sharoitida to'liq namoyon bo'ladi. Bunda xususiy

mulk nafaqat fuqarolik jamiyatini iqtisodiy asosini tashkil etadi, balki siyosiy, axloqiy,

madaniy yangilanishlarga ham asos bo'ladi. Fuqarolarning ijtimoiy-iqtisodiy ongining o'sishida

xususiy mulkning ahamiyati nihoyatda yuksakdir. Zero xususiy mulk:

? insonning xususiy hayot tarzini belgilab beradi;

? tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni o'zaro bog'laydi;

? mulkdorda o'ziga ishonch paydo qiladi;

? insonga mehnatga ijodiy yondashish va vatanga muhabbatni uyg'otadi;

? insonlarga o'troqlikni o'rgatib, ijtimoiy madaniyatni o'stiradi;

? oilani jamiyatning xo'jalik “yacheyka”si sifatida mustahkamlab, uni mulkiy

munosabatlarga jalb qiladi;

? insonda davlatga nisbatan hurmat hissini oshiradi;

? insonning huquqiy ongi va madaniyatini shakllantiriadi;

? insonda fuqarolik mustaqillik hissini tarbiyalaydi;

? siyosiy erkinlikka bo'lgan to'g'ri yondashuvni tarbiyalaydi.

Shunday qilib xususiy mulk instituti shaxs erkinligiga ijobiy ta'sir ko'rsatib, u

fuqarolarning o'zini o'zi anglash hissini shakllantiriadi. Qonunchilikda insonlarning huquqiy

tengligining mustahkamlanganligi hamda me'yoriy-huquqiy hujjatlardagi huquq va

erkinliklarning barchaga teng amal qilishi fuqarolik jamiyati yetukligining asosiy mezonidir.

Fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslari haqida gap ketar ekan, mulkdorlarning erkinligi

ham muhim jihatlardan hisoblanadi. Bir qarashda bu belgi juda soddadek tuyuladi. Har qanday

jamiyatda ham ishlab chiqarish vositalariga ega bo'lgan mulkdorlar mavjud bo'lib ishlab chiqarish

vositalariga ega bo'lgan mulkdorlar erkin hisoblanishadi. Biroq mulkdorlarning erkinligi

ko'pgina davrlarda jiddiy shubha ostiga olinganligi ham ma'lum. Fuqarolik jamiyatida shaxsning

erkin faoliyati barcha sohalarda o'z manfaatlarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Avvalo,

insonlarning iqtisodiy sohaga taalluqli bo'lgan orzu niyatlari ro'yobga chiqadi. Xususiy

mulkdorda erkin iroda yaqqol namoyon bo'ladi.

Aslida mulkdorlarning erkinligi bir qator muhim savollarga javob beradi. Aynan

mulkdorlarning erkinligi sharoitida erkin mulkdorlar uyushmalari o'rtasidagi, uyushmalar

doirasida mulkdorlar orasidagi aloqalar hamda ularning siyosiy tuzilmalar bilan

munosabatlari huquqiy jihatdan tartibga solinadi.

Bu yerdagi birinchi masala, jamiyatda mavjud mulkdorlarning miqdori va ular egalik qilayotgan

mulkning qiymati bilan bog'liq. Ikkinchidan, fuqarolik jamiyatining sub'ektiga aylanishi uchun

mulkdor nimadan ozod bo'lishi kerakligi navbatdagi muhim masaladir. Qadimgi mutafakkirlar bu

savolga yakdillik bilan ishlab chiqarish jarayoniga davlatning, siyosiy hokimiyatning aralashuvi

va nazoratidan ozod bo'lishlari kerakligini uqtirishadi. Mulkdor va ishchilar o'rtasidagi

murakkab munosabat bilan bir qatorda tarixning barcha bosqichlarida ishlab chiqarish vositalari

egalari siyosiy sohaning iqtisodiyotga ta'sirini bartaraf etish yoki hech bo'lmaganda uni cheklash

uchun kurashib kelgan. Bu kurashda iqtisodiyot va siyosatni bir-biriga teng darajada ta'sir

ko'rsatishi umuman jamiyat va uning barqaror rivojlanishi uchun eng maqbul yo'ldir. O'tgan asr

tajribasining ko'rsatishicha, mulkdorlarning davlat nazoratidan chiqib ketishi iqtisodiyotda

boshboshdoqlikni kuchaytirib yubordi, natijada esa 30-yillar va 70-yillarda iqtisodiy

inqirozlarga olib keldi. Davlatning mutlaq ustunlik qilishi esa insoniyatni bundan ham og'ir

inqirozlar, jumladan Birinchi va Ikkinchi Jahon urushi kabi bo'hronlarga olib keladi. Shuning

uchun ham bugungi rivojlangan mamlakatlarda siyosat va iqtisodiyot o'rtasidagi munosabatlarda

muvozanatni saqlashga katta e'tibor qaratilmoqda.

Rossiyalik faylasuflardan biri A.Migranyanga ko'ra jamiyatda iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy

sohaning talab darajasida rivojlanmasligi oqibatida yangi tizimga o'tish davrida faqatgina

davlat jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy sohalarini tubdan yangilashga qodir yagona

kuch sifatida namoyon bo'ladi. Natijada davlat va fuqarolik jamiyat funktsiyalari inversiyasi ro'y

beradi. Fuqarolik jamiyati bevosita hal qilinishi zarur bo'lgan muammoalarni mustaqil ravishda

kun tartibiga qo'yish va hal qilishga qodir bo'lmay qoladi va davlat o'z vazifalari qatorida

jamiyatning vazifalarini ham o'z zimmasiga ham oladi. Jamiyat shu tariqa davlatga go'yoki

“singib” ketadi .

Davlat tomonidan jamiyatni qattiq nazorat ostiga olinishi sobiq tizim davrida ayniqsa yaqqol

namoyon bo'ldi. Ishlab chiqarish vositalarini o'z egalaridan mahrum etgan sho'rolar xalq ommasini

ishlab chiqarish vositalarining egasiga aylantirishga ishongan holda harakat qildilar. Ammo tom

ma'nodagi mulkdorsiz ishlab chiqarish vositalari takomillashmasligi, erkin bozor munosabatlari

va sog'lom raqobatsiz ishlab chiqarish rivojlanmay qolishini tarix isbotladi. Sho'ro tizimi

davrida barcha vositalarga davlatning monopol tarzda egalik qilishi boshlandi, davlat

xalqniki, demak mulk ham umumxalqniki ekanligi degan mavhum tushuncha o'rnashdi. Iqtisodiyotda

davlat monopoliyasi ishlab chiqarish vositalarini o'zlashtirish orqali shaxsiy va korporativ ishlab

chiqarishga, bu bilan esa mulkchilikka barham berdi.

Shuning uchun sho'ro tizimini boshidan kechirgan mamlakatlarning aksariyatida fuqarolik jamiyati

rivojlanishining asosiy muammolaridan biri – ishlab chiqarish vositalariga egalik qiluvchi

mulkdorlar qatlamini tezlik bilan shakllantirish va rivojlantirishdan iborat. Zamonaviy

dunyoqarash, xorijiy yetakchi tajribaga ega bo'lgan mulkdorlar qatlamigina o'z mamlakatida ishlab

chiqarishni rivojlantirar ekan, yangicha milliy an'ana va ko'nikmalarni shakllantirgan holda

sanoati rivojlangan mamlakatlarda mulkdorlar qilgan ijobiy ishlarni amalga oshiradilar.

Boshqacha aytganda, ular amalga oshiradigan asosiy vazifa davlat bilan paritetga erishish va

iqtisodiyotni rivojlantirishdan iborat.

Ayni vaqtda xususiy mulkning mutlaqlashtirilishi ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Bunday holatda o'tish davriga xos bo'lgan hodisa ro'y bersa, ya'ni davlat nazoratining susayishi

kuzatilsa, jamiyatda bir yoqlama tabaqalashuv, o'ta boylardan iborat bir guruh oliy tabaqa va

kambag'allardan iborat ulkan xalq massasi shakllanadi. Bunday holatda xususiy mulk jamiyatni

birlashtirishga qaratilgan vazifasini bajara olmay qoladi. Oqibatda ijtimoiy tabaqalar

o'rtasida keskin qutblashuv ro'y beradi va jamiyat bir-biridan xoli hamda o'zaro qarama-qarshi

bo'lgan uch guruhga bo'linib ketadi. Garchi sho'roviy tizimni boshidan kechirgan mamlakatlarda

o'tish davrida aynan ana shunday holat kuzatilgan bo'lsa-da, fuqarolik jamiyati taraqqiyotida

xususiy mulkning ahamiyatini butunlay inkor etish etish ham yaramaydi.

Ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi qutblashuvning oldini olish vamuvozanatni saqlab turish

davlatchilikning tabiati hamda millatning ma'naviy-ma'rifiy qiyofasiga bog'liq. Bu yerda g'arrb

mamlakatlarida kuzatilgan muhim bir jarayonga e'tibor qaratish lozim. Ma'lumki, g'arb

jamiyatida azaldan xususiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy munosabatlar shakllangan. G'arb

jamiyatida tarixdan mulkiy munosbatlar, ya'ni iqtisodiy adabiyotlarda keltirilgani singari,

ishlab chiqarish vositalari egalari va ishchilar o'rtasida ro'y beradigan ishlab chiqarish

munosabatlari ustiga qurilgan. Erkin bozor munosabatlariga asoslaanganligi tufayli bunday

jamiyatlarda mulkdorlar va ishchilar o'rtasidagi qutblashuv kuchaya borgan. Natijada o'ta boylar

va o'ta qashshoqlardan iborat turli ijtimoiy qatlamli jamiyatlar shakllangan. Tabaqalashuvning

chuqurlashuvini oldini olishning huquqiy mexanizmlari mavjud bo'lmagan va davlat ham bunday

murakkab vazifani o'z zimmasiga olmagan. Boshqacha aytganda, g'aarb jamiyatlarida tabaqalashuv

jarayoni tabiiy jarayon sifatida qabullangan. Sharq jamiyatlarida, ayniqsa musulmonlar

jamiyatlarida ham garchi ijtimoiy tabaqalashuv mavjud bo'lsa-da, ko'pgina diniy institutlar,

jumladan “zakot” singari amaliyotlar ijtimoiy qatlamlar o'rtasidagi “jarlik”ning oldiini

olishga ozmi-ko'pmi xizmat qilgan.

Bizning jamiyatda ijtimoy tabaqalashuvning kuchayishiga qarshi davlat tomonidan bir qator

tadbirlar amalga oshirilmoqda. Xalqningmilliy qadriyatlari, bag'rikengligi ham ijtimoiy zaif

qatlamlarni qo'llab quvvatlashga xizmat qilmoqda. Demak, huquqiy davlatchilik rivojlangani

sari fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslari o'z o'rnini topa boradi. Mamlakat ijtimoiy-

iqtisodiy taraqqiyoti jadallashgan o'tish davrida davlat, xususiy sektor va fuqarolik jamiyati

institutlari o'rtasida kelishuvga ehtiyoj kuchaya boradi. Bu mumtoz tadqiqotlarda ta'kidlangan

jamoaviy shartnoma nazariyasining zamonaviy ko'rinishidir. Bugungi kunda mamlakatimizda ro'y

berayotgan islohotlarga nazar tashlansa quyidagi manzara ko'zga tashlanadi. Masalan, davlat

bosh islohotchi sifatida maydonga chiqar ekan, imkon qadar o'rta mulkdorlar qatlamini

shakllantirishning huquqiy va tashkiliy zaminini yaratishga intilmoqda.

- o'rta mulkdorlar qatlamining shakllanishi jamiyatda o'zinng yaratuvchilik salohiyatiga ishongan

iqtisodiy qatlamning shakllanishiga olib keladi;

- o'rta qatlamning shakllanishi bilan iqtisodiy sohada faoliyat yuritadigan fuqarolik

institutlarining roli kuchayib boradi;

- fuqarolik jamiyati institutlari bilan xususiy mulk egalari o'rtasida manfaatli hamkorlik

yo'lga qo'yiladi;

- jamiyatda mavjud, mamlakat taraqqiyoti uchun qo'llash mumkin bo'lgan, ammo qo'llanilmay

kelayotgan ko'plab imkoniyatlar fuqarolik jamiyatining rivojlanishi bilan ishga solinadi.

4.O‘rta qatlam mulkdorlar qatlami qanday shakllanadi?

4. Fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslarini yaratish uchun davlat oldida bir qator muhim

masalalarni hal etish vazifasi turibdi.

Birinchidan, mamlakatda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish barobarida qonuniy asosda

faoliyat yuritishga qodir bo'lgan o'rta mulkdorlar qatlamini shakllantirishni kuchaytirish zarur.

Sho'ro tizimini boshidan kechirgan mamlakatlarning aksariyatida, tadbirkorlik firibgarlik bilan

hamohang tushunilgan edi. Aslida bozor munosabatlari rivojlangan, ayniqsa sanoatlashgan

mamlakatlarda jamiyatga eng ko'p foyda keltiruvchi, ayni vaqtda eng durust qatlam aynan

mulkdorlar qatlami bo'lgan. Bu sharoitda davlat erkin faoliyatga sharoit yaratish bilan bir

vaqtda ularni faqat va faqat qonun doirasida ish yuritish ko'nikmasini shakllantirish kerak.

Ikkinchidan, jamiyatda erkin bozor munosabatlarini rivojlantirish barobarida ijtimoiy

tabaqalashuvning qutblashuviga yo'l qo'ymaslik ham kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish davlat

oldida turgan murakkab masalalardan biridir. Bunga borada O'zbekistonda davlat tomonidan

“kuchli ijtimoiy himoya” tamoyili muvaffaqiyatli qo'llinilib kelinmoqda.

Uchinchidan, davlat ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga mas'ul bo'lgan yagona institut

bo'lish bilan bir qatorda bosh islohotchi sifatida erkin bozor munosabatlarini ham

rivojlantirish vazifasini ham ado etishi zarur. Erkin bozor munosabatlari yangi sharoitdagi

iqtisodiy faoliyatda turli noqonuniy xatti-harakatlarga ham yo'l ochishini nazarda tutadigan

bo'lsak, davlat oldida qanchalik murakkab vazifa turganligini anglash mumkin.

To'rtinchidan, mamlakat iqtisodiy strategiyasini amalga oshirishni o'z zimmasiga olish darajasida

qudratli, ayni vaqtda fuqarolik jamiyatining negizini tashkil etadigan xususiy sektorni

shakllantirish ham davlat oldida turgan ulkan vazifalardan biridir.

Ko'rinib turganidek, fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslari o'ta murakkabligi bilan turli

savollarni yuzaga keltiradi. Bu esa avvalo erkin bozor munosabatlari borasida yuzaga

keladigan munozaralarga borib taqaladi. Fuqarolik jamiyati nuqtai nazaridan bozor sharoitida

davlatning ahamiyati alohida e'tibor talab etadi.

Davlat hamisha mustaqil, qudratli institut bo'lib, kichik tadbirkorlik sub'ektlaridan tortib

yirik korxonalarga qadar bo'lgan tuzilmalarni tashkil etadi. Albatta, jamiyat va davlatning

birlamchiligi haqida gap ketganda albatta davlatning yetakchiligi e'tirof etiladi. O'tish

davrida faqat davlatgina ulkan islohotlarga bosh bo'lgan holda jamiyatda tub burilish yasashga

qodir.

Albatta, jamiyatda ro'y beradigan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar islohotlarning pishib yetishiga

sabab bo'lishi mumkin. Ammo davlat har qanday islohotni jadallashtirish yoki aksincha, unga

to'siq bo'lishi mumkin. O'zbekiston sharoitida davlat barcha sohalardagi islohotlarga boshchilik

qilmoqda. Ammo xususiy sektorni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan islohotlarga

qaramasdan mustaqil o'rta qatlamning shakllanib bo'lganligini e'tirof etish mushkul. Jadallik

bilan shakllanib kelayotgan o'rta mulkdorlar qatlamida uyushmalarga a'zolik madaniyati,

fuqarolik jamiyati institutlariga birlashgan holda faoliyat yuritishga qodir mustaqil kuchga

aylanganligini ta'kidlash qiyin.

Ba'zi mamlakatlarda erkin bozor iqtisodi shakllanish jarayonida davlatning ahamiyati pasayib

xususiy soha ommabop bo'la borgani sari, ijtimoiy tabaqalanish kuchaygani holda odamlarning

aksariyati butunlay xususiy sohaga o'tib ketishi ro'y berganligi kuzatilgan. Xususiy sohaning

o'ta rivojlanib ketishini fuqarolik jamiyati sifatida talqin etish noo'rin. Boshqacha aytganda,

xususiy soha qanchalik rivoj topmasin, fuqarolik jamiyati institutlariga birlashgan holda o'z

manfaatlarini davlat oldida himoya qilish ko'nikmasi shakllanmas ekan, bunday jamiyatni

fuqarolik jamiyati deyish mumkin emas. Bundan tashqari, jamiyat a'zolarida aynan bozor

qonuniyatlari negizida yangicha mohiyatga ega bo'lgan umumiy ko'nikmalar shakllanishi maqsadga

muvofiq. O'z manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan faoliyat yuritayotgan fuqaro davlat

organlari oldida o'ziga xos tarzda siyosat yuritadi. Bu ma'noda fuqaro o'zining xudbin

manfaatlari yo'lida emas, balki jamiyatda ko'pchilikni tashkil etgan xususiy mulkdorlar

manfaatlarining ifodachisi sifatida maydonga chiqadi. Bu yerda fuqaroning siyosatchiligi uning

professional ma'nodagi faoliyatidan emas, balki jamiyat manfaatlarini ifodalashga qaratilgan

fuqarolik burchidan kelib chiqadi.

Ma'lumki fuqarolik jamiyati kishilarning umumiy maqsadlari va vazifalari borasida o'zaro

munosabatga kirishishlari va bu munosabatlarni tartibga solish zaruratidan vujudga kelgan

hodisadir. U bozor qonuniyatlari tufayli ham emas, hokimiyatning buyrug'i bilan ham emas,

balki jamoatchilikning tashabbusi asosida, erkin fuqarolardan tashkil topgan turli guruh va

birlashmalarning mustaqil faoliyati natijasi sifatida pishib yetilgan. Kishilar aynan ijtimoiy

foydali faoliyat yuritish qobiliyatiga ega bo'lganliklari uchun ham fuqaro deb nomlanishadi.

Fuqarolik jamiyati rivojida so'zsiz bozorning ham, davlatning ham ahamiyati yuksak bo'lsa-da,

ularni aralashtirib yuborish maqsadga muvofiq emas. Zero davlat fuqarolik jamiyatisiz ham

mavjud bo'la oladi, biroq fuqarolik jamiyati sharoitida davlat o'zgacha ko'rinish va usullarga

ega bo'lgan institut sifatida namoyon bo'ladi.

Shundan kelib chiqqan holda ta'kidlash kerakki, bozor munosabatlariga o'tish bilan fuqarolik

jamiyatini barpo etish ikki xildagi masala bo'lib, o'z maqsad va vazifalari nuqtai nazaridan

ular bir-biriga aynan mos kelmaydi. Avtoritar boshqaruv bilan ham bozor munosabatlariga

o'tish mumkin bo'lsa, bunday boshqaruv usuli bilan fuqarolik jamiyatiga o'tish aslo mumkin emas.

Bu ikki vazifani bir-biri bilan aralashtirish iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga ham,

demokratlashtirish jarayoniga ham xalaqit beradi. Demokratik islohotlar hamda fuqarolik

jamiyatini rivojlantirishni erkin bozor munosabatlariga o'tish bilan umumlashtirish xudbinlikka

yo'g'rilgan xususiy mulkchilik hissiyoti bilan fuqarolik hissiyotini aralashtirishni anglatadi.

Aslida esa, bu masalada jiddiygina aniqlik talab etiladi. Har bir kishining xususiy mulkka

egalik qilish huquqi, ko'pgina hollarda xususiy mullka ega bo'lishgina fuqarolik jamiyatini

shakllantirishga asos bo'ladi, deya tushuniladi. Aslida esa xususiy mulkka ega bo'lmagan, ishchi

kuchidan iborat aholi jamiyatning aksariyat qismini tashkil etadi. Demak, bu borada faqatgina

xususiy mulk emas, balki mulkdor bo'lmaganlarning manfaatlarini ifoda etuvchi fuqarolik

jamiyati institutlarining mavjudligi ham fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslarini tashkil

etadi. Xususiy hayotning mutlaqlashtirilishi nafaqat fuqarolik jamiyatiga to'sqinlik qiladi,

balki avtoritar xarakterdagi boshqaruvga qaytishni taqozo qilaveradi.

Fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asoslari erkin bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas

bog'liqdir. Demokratik jamiyat boshqa erkinliklar barobarida o'z qonuniyatlari bilan taraqqiy

topadigan xo'jalik tizimini taqozo etadi. Faqat ana shu qonunlar asosidagina muvaffaqiyat

bilan tadbirkorlik faoliyatini yuritish mumkin. Eng muhimi yakka holda bozor qonunlariga qarshi

kurashish mushkul. Tadbirkorlarning turli xil uyushmalari, ya'ni fuqarolik jamiyati institutlari

bu masalalarni hal etishni osonlashtiradi.

Jahon tajribasining ko'rsatishicha, davlat va bozor tadbirkorlik faoliyatiga nisbatan passiv

holatda bo'lishi yoki unga yetakchilik qilishi mumkin. Albatta tadbirkorlik faoliyatiga yetakchilik

qilish uchun guruhiy va uyushmaviy sharoitlar mavjud bo'lishi kerak.

Jahon tajribasida parlamentar boshqaruv bilan uyg'un holda bozor fuqarolik jamiyatining

iqtisodiy asosini muvaffaqiyatli tashkil etishi kuzatilgan. Aks holda jamiyat fuqarolik

jamiyati emas, balki boylik orttirish va yashab qolish uchun o'zaro ayovsiz raqobatga kirishgan

shaxslardan iborat qutblashgan ommaga aylanib qolishi mumkin. O'z holicha bozor har qanday

turdagi hokimiyat bilan uyg'unlashishi mumkin. Chunki bozor sharoitida fuqarolar emas, balki

moddiy mablag'larning aniq hisob-kitobi va foydani ko'paytirishni ko'zlagan kishilar harakat

qiladilar. Fuqarolik jamiyati qadriyatlari mavjud bo'lmagan jamiyatda bunday faoliyat osongina

jinoiy biznes va “qora” iqtisodiyotning manbaiga aylanishi mumkin. Muvofiqlashtirilmagan yoki

tartibga solinmaydigan bozor sharoitida ijtimoiy jihatdan tartibsizlik yoki boshboshdoqlikka

yo'l ochilishi ehtimoli mavjud.

Fuqarolik jamiyati mavjud bo'lmagan sharoitda bunday bozor davlatning qattiq nazorati

bilangina tartibga solinishi mumkin. Davlat organlarining korruptsiyaga aralashib ketishi

ehtimoli yuksakligini hisobga oladigan bo'lsak, erkin bozorning shakllanishi sharoitida ko'pgina

mansabdorlarning jinoiy to'dalar ta'siri ostida tom ma'nodagi erkin bozorni shakllantirishga

to'sqinlik qilishini kuzatish mumkin.

Ko'rinib turganidek, fuqarolik jamiyati mavjud bo'lmagan holatda bozorda beshafqat qonunlar

hukm surishi kuzatiladi. Korruptsiya domiga tortilgan davlat mansabdorlari ko'pgina hollarda

qonunbuzarliklarga qarshi kurashga bardosh bera olmay qoladi. Davlat bunday boshboshdoqlikka

qarshi kurashga intilar ekan, odatda fuqarolik institutlaridan foydalanmaydi va qaytadan

avtoritar usul hamda qog'ozbozlikka duchor bo'ladi. Bu esa bozor munosabatlarining ko'psonli

ishtirokchilarining faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.

Erkin bozor munosabatlariga o'tishda kuchli hokimiyatga tayanish zarurligi haqida fikrlar

mavjud. Kuchli hokimiyatning bozor munosabatlarini tartibga solishi turli talqinlarga ham

sabab bo'ladi. Zero, fuqarolik jamiyatida erkin bozor, siyosiy erkinliklar va demokratiya

hamda jamiyatda yuzaga keladigan muammo va mojarolarni mustaqil sudlar vositasida hal etish

nazarda tutiladi. Ma'lumki, bozorning erkinligi tabiiy ravishda yakkahokimlikka olib keladi

va o'z-o'zini boshqarish qonuniyatini buzadi. Ba'zi mamlakatlarda bozorda yakkahokimlikka

erishgan kompaniyalar davlat apparati bilan birlashgan holda fuqarolik jamiyatiga qarshi

turishgan. Natijada bunday mamlakatlarda o'tgan asrning birinchi yarmida sotsializmga nisbatan

“yumshoqroq” bo'lgan totalitar tizimlarning shakllanishi ro'y bergan (Italiya, Germaniya). O'z-

o'zini boshqarish qobiliyati kuchli bo'lgan jamiyatlarda esa davlat fuqarolik jamiyati tarafiga

o'tib, yakkahokim kompaniyalarga qarshi harakat qilgan. G'arbiy Yevropaning ko'pgina mamlakatlari

tarixidan ma'lum bo'lishicha, erkin bozor munosabatlari sharoitida ko'zga tashlangan

boshboshdoqlikka barham berish zarurati davlat tomonidan anglab yetilgan. Natijada an'anaviy

mazmundagi erkin bozor munosabatlariga barham berilgan va davlat rang-barang ijtimoiy

guruhlarning manfaatlarini himoya etish maqsadida, bozorni muvofiqlashtirish yo'liga o'tgan.

Biroq, shuni alohida ta'kidlash kerakki,davlat tomonidan tartibga solinadigan bozor

muvaffaqiyatga erishishi uchun mamlakatda ilgaridan erkin bozor munosabatlari mavjud bo'lgan

bo'lishi zarur. Boshqacha aytganda, erkin bozor munosabatlari tajribasini boshidan o'tkazmagan,

xususiy mullka asoslangan bozor sharoitida erkin raqobatga asoslangan tadbirkorlik an'ana

va ko'nikmalariga ega bo'lmagan mamlakatlarda davlat tomonidan bozor tartibga solinadigan

bo'lsa, tom ma'nodagi bozor munosabatlarini rivojlantirish mushkul bo'ladi. Bunday

mamlakatlarda tom ma'nodagi iqtisodiy elitaning shakllanishi ehtimoli juda kam bo'lib,

iqtisodiy taraqqiyot to'laligicha davlatning zimmasida qolib ketadi. Bunday sharoitda mamlakat

iqtisodiy taraqqiyotini o'z yelkasiga oladigan mulkdorlar jamiyatning aksariyatini tashkil eta

olmaydi. Uning o'rniga davlat hokimiyati tomonidan boshqariladigan o'ziga xos yarim erkin bozor

munosabatlari shakllanadi.

Shunday qilib fuqarolik jamiyatining iqtisodiy asosini xususiy mulkka tayanadigan ko'p ukladli

bozor iqtisodiyoti tashkil etadi. Shunday ekan fuqarolik jamiyatini barpo etishga intilgan har

qanday mamlakatda o'rta mulkdorlar qatlamini shakllantirish jarayonini jadallashtirish zarur.

Zero, o'tish davrida davlatning zimmasida bo'lgan ko'plab vazifalarni fuqarolik jamiyati

rivojlanishi bilan aynan o'rta qatlam o'z zimmasiga oladi. Bu esa ixtiyoriy va ko'ngilli

uyushmalar yordamida rivojlanadigan, sog'lom raqobatga tayanadigan bozor qadriyatlari ustuvor

bo'lgan tom ma'nodagi fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga asos bo'ladi.