|
Unlilarning fonologik muhim belgilari. Undosh fonemalarni tasniflashga asos bo‘ladigan belgilar bilan unli fonemalarni tasniflashga asos bo‘ladigan belgilar bir xil emas. Hatto unli fonemalarni tasniflashda ham tadqiqotchilar unlilarning turli xil belgilariga tayanganining guvohi bo‘lamiz.
O‘zbek tilshunosligidagi adabiyotlarda unlilarning ko‘proq uch belgisiga asosan tasnifi uchraydi:
1) paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra (old qator - orqa qator);
2) og‘izning ochilish va tilning ko‘tarilish darajasiga ko‘ra
(keng - o‘rta keng - tor);
3) labning ishtirokiga ko‘ra (lablangan - lablanmagan).
Unlilarning paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra tasnifiga hozirgi kunda ikki xil yondashuvni ko‘ramiz. Birinchi yondashuvga muvofiq, unlilarning paydo bo‘lish
o‘rni, to‘g‘rirog‘i, tilning gorizontal harakati e’tirof etiladi. Ikkinchi yondoshuvga
muvofiq, unlilarning paydo bo‘lish belgisi rad etiladi va shuning uchun ham bu
belgiga ko‘ra unlilarning tasnifi asossiz hisoblanadi.
Unlilarning paydo bo‘lish o‘rnini e’tirof etuvchilarning o‘zlari ham ikki guruhga bo‘linadilar. Birinchi guruh tilshunoslar uch o‘rinni (qator) ajratadilar: til oldi (old qator), oraliq (indifferent), til orqa (orqa qator). Ikkinchi guruh tilshunoslar esa ikki o‘rinni - til oldi (old qator) va til orqa (orqa qator) ni e’tirof etadilar.
Unlilarning keng, yarim keng, tor deb bo‘linishlariga sabab shuki, ularni talaffuz qilish paytida quyi jag‘ning pastga tushuvi yoki tilning qattiq tanglaydan uzoqligi har xil darajada bo‘ladi. Masalan, i unlisini talaffuz qilish vaqtida til maksimum darajada ko‘tariladi, pastki jag‘ ham shunday pozitsiyani egallaydi.
Natijada til bilan qattiq tanglayning orasi minium darajada yaqinlashadi va og‘iz bo‘shlig‘idagi havo yo‘li ham minium darajada qisqarib, torayadi. Ana shuning uchun ham i, u fonemalari tor unlilar deyiladi. Bu yerda u bilan i ni bir qatorga qo‘yishning sababi shundaki, ularning talaffuzi vaqtida qattiq tanglay bilan tilning oralig‘i deyarlibir xil bo‘ladi. Lekin u ning talaffuzida lab faol ishtirok etganligi uchun unda lablanish hodisasi yuz beradi.
Tovushlar o‘zlarining fonologik muhim belgilari bilangina o‘zaro zid munosabatda bo‘ladi. Demak, har qanday fonema albatta ma’lum zidlanishning a’zosi bo‘ladi. Har qanday real talaffuz qilinayotgan tovush esa fonologik muhim bo‘lmagan belgilarga ham ega bo‘ladi.
Demak, undoshlarda invariant-variant munosabatini belgilash uchun ularning fonologik muhim va nomuhim belgilarini ajratish katta ahamiyat kasb etadi.
Undosh fonemalarning muhim belgilari korrelyativ va korrelyativ bo‘lmagan belgilar bo‘lishi mumkin. Kamida ikki fonema o‘rtasida zidlanishga asos bo‘lgan
belgilardan birining birida bor, ikkinchisida yo‘qligi bilan ajralib turadigan belgi korrelyativ belgi hisoblanadi. Belgilar majmuasi faqat birgina fonemaning o‘ziga xos bo‘lsa, bunday belgilar korrelyativ bo‘lmagan belgi hisoblanadi.
Masalan «t» fonemasida jarangsizlik belgisi asosiy va korrelyativ belgidir. Chunki xuddi shu fonemaning asosiy belgilariga ega bo‘lgan, ammo undan boshqa korrelyativ belgisining borligi bilan (jaranglilik belgisining borligi bilan) ajralib turuvchi «d» fonemasi bor. Undosh fonemalar o‘rtasidagi munosabatning turlicha tasnifi uchraydi. Masalan, L.L.Bulanin rus tilidagi barcha undoshlar besh farqlovchi belgi asosida o‘zaro oppozitsiyaga kirishi mumkinligini, bu besh belgi, o‘z navbatida, uch guruhni: masosiy, korrelyativ, nisbiy belgilarni hosil qilishini ko‘rsatadi.
Paydo bo‘lish o‘rni va usuliga ko‘ra undosh fonemalar belgisi asosiy, jarangli, jarangsiz, qattiqlik-yumshoqlikka ko‘ra belgisi korrelyativ, shovqinlilik-sonorlikka ko‘ra farqlovchi belgisi nisbiy belgilarga ajratiladi. O‘zbek tilida undoshlarning fonologik oppozitsiyasini quyidagicha guruhlash mumkin: asosiy aktiv organga ko‘ra (paydo bo‘lish o‘rni va usuli belgisi); ovozning ishtirokiga ko‘ra.
Undoshlar artikulyatsion tomondan o‘pkadan chiqayotgan havoning nutq a’zolarining ma’lum bir o‘rnida to‘siqqa uchrash yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Ana shu
to‘siqqa uchragan nuqta ularning o‘rin belgisi sanaladi. Undoshlar ana shu belgisiga ko‘ra unlilar bilan zidlanadi. Demak, undosh-unli zidlanishida o‘ringa ega bo‘lish bo‘lmaslik belgisi fonologik muhim belgi sanaladi.
Bu belgiga ko‘ra undoshlar bir necha zidlikni tashkil etadi: lab, lab-tish, til oldi, til o‘rta, til orqa, uvulyar va faringal undoshlar oppozitsiyasi. Lab undoshlari labiallik belgisiga ko‘ra bir sinfni, bir paradigmani tashkil etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1. H.Jamolxonov. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2005.
2. U.Tursunov va boshqalar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent. 1992.
3. G‘.Abdurahmonov, S.Mamajonov. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent, 1995.
4. S.Otamirzaeva, M.Yusupova. O‘zbek tili. Toshkent, 2004.
5. Sh.Ranmatullayev. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. Toshkent, 2007.
Internet saytlari.
http://library.tersu.uz
https://n.ziyouz.com
http://library.navoiy-uni.
http://kutubxona.adu.uz
Do'stlaringiz bilan baham: | 
