1. Fanning mazmuni va maqsadi. Gmtf holati. Gmtf asosiy vazifalari. Tayanch so‘z va iboralar

O‘zbekistondagi yirik sug‘orish kanallari
(O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi ma’lumoti)
1.1-jadval

№	Kanallar	Sug‘orish manbai	Suv sarfi 	Uzunligi, km	Ishga tushgan vaqti, yil	Sug‘oriladigan maydon, ming la
1	Shaxrixonsoy	Qoradaryo	115	11,8	1887	141,0
2	Andijonson	-“-	45	81,9	1903	46,7
3	Sovay	-“-	25	47,8	1926	18,0
4	Paxtaobod	-“-	30	40,9	1936	17,4
5	Yuqor O‘lug‘nar	-“-	30	190,4	1960	9,7
6	Janubiy Farg‘ona Kanali/JFK/	SHaxrixonsoy	100	57,0	1939	75,8
7	Katta Namangan kanali /KFK/	Norin	61	90,0	1974	24,0
8	Katta Farg‘ona kanali /KFK/	Norin va Qoradaryo	150 213	19,0	1939	8,5
9	Oktabir kanali	Norin	200	102,0	1970	70,2
10	Katta Andijon kanali	-“-	113	165,0	1940	74,0
11	SHimoliy Farg‘ona kanali	-“-	80	48,4	1949	36,0
12	Oxunboboev kanali	Sirdaryo	300	124,0	1960	36,0
13	Janubiy Mirzachul kanali /JMK/	-“-	160	594	1922	150,0
14	CHapsohil Qorasuv	CHirchiq	57	58,0	1979	40,0
15	Parkent Bo‘zsuv	-“-	290	138,0	1900	99,0
16	YUqori Toshkent	-“-	87	35,0	1943	6,0
17	Eski Tuyatortar	Zarafshon	32	108,3	1912	31,0
18	O‘ng qirg‘oq Buxora kanali	-“-	120	10,2	1930	9,0
19	Darg‘om	-“-	60	88,0	1973	49,0
20	Maskva kanali	-“-	85	88,0	1955	49,3
21	Zang	Surxondaryo	150	12,7	1970	52,6
22	SHerobod mashina kanali	-“-	107	71,4	1970	82,8
23	Amu-Zang	Amudaryo	50	56,0	1973	14,3
24	Qarshi kanali	-“-	220	86,0	1965	250,0
№	Kanallar	Sug‘orish manbai	Suv sarfi 	Uzunligi, km	Ishga tushgan vaqti, yil	Sug‘oriladigan maydon, ming la
25	Amu-Buxora kanali	-“-	300	186,0	1965	250,0
26	Paxtaarna	-“-	80	28,0	1929	56,0
27	Toshsoqa	-“-	480	100,0	1939	300,0
28	Urgencharnaz	-“-	35	53,5	1937	9,7
29	Oktyabrarna	Amudaryo	133	54,0	1933	14,0
30	Qizketken	-“-	480	100,0	1939	300
31	Lenin kanali	-“-	35	53,5	1937	9,7
32	Kattagar	-“-	133	54,0	1933	14,0
33	Raushan	-“-	480	43,4	1975	7,9
34	Behniyazuzoq	-“-	50	17,5	1960	11,5
35	Amu-Buxora mashina kanali SHohrud tarmog‘i	-“-	100	11,0	1937	91,7
36	SHofrikon	-“-	128	51,4	1936	53,0
37	Amu-Buxora mashina kanali SHimoliy-g‘arbiy tarmog‘i	-“-	51,4	18,1	1965	37,8

O‘zbekistondagi asosiy yirik kollektorlar
(O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi ma’lumoti)
1.2- jadval

Kollektorlar nomi	Qaysi viloyatda joylashgan	Ishga tushgan vaqti yil	Uzunligi,km	Maksimal eng ko‘p suv sarfini o‘tkazuvchanligi,
Markazli	Toshkent	1930	37,0	12,0
SHo‘ruzoq	Sirdaryo	1921	53,4	36,4
Bosh adoq	Sirdaryo	1960	73,5	20,2
Markazli mirzacho‘l	Sirdaryo	1968	84,7	90,0
Sox-isfarin	Farg‘ona	1945	32,4	20,0
Sarijuga		1945	54,4	64,0
Achchiqko‘l	Andijon	1945	31,6	166,0
SHimoliy Bog‘dod	Farg‘ona	1947	41,4	22,1
O‘rta Qiziltepa	Farg‘ona	1952	27,0	40,0
Kollektorlar nomi	Qaysi viloyatda joylashgan	Ishga tushgan vaqti yil	Uzunligi,km	Maksimal eng ko‘p suv sarfini o‘tkazuvchanligi,
G‘arbiy romiton	Buxoro	1966	42,0	12,0
Markaziy Buxoro	Buxoro	1971	50,0	10,0
Temir yo‘l	Buxoro	1970	23,0	6,3
SHimoliy 2	Buxoro	1967	153,9	19,5
Dengizko‘l	Buxoro	1966	71,0	33,1
Bosh qorako‘l	Buxoro	1967	55,0	40,0
Parallel	Buxoro	1970	62,0	50,0
Parsanko‘l	Buxoro	1969	52,0	150,0
Suv yig‘ib tashlovchi kollektor	Surxondaryo	1967	45,3	11,0

Respublikamizning irrigatsiya va melioratsiya ishlarini yuqori malakali muhandis kadrlar bilan ta’minlashi uchun 1923-yili Turkiston davlat universiteti tarkibida melioratsiya muxandisligi fakulteti tashkil etildi. 1934-yili xozirgi Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti (TIMI) tashkil topdi. Institutning birinchi rektori bo‘lib N.Alibekov faoliyat boshladi. O‘tgan davrda institutimiz Markaziy Osiyo va hamdo‘stlik davlatlari Amerika, Lotin Amerikasi uchun ham muhandis irrigator va melioratorlarni tayyorlab berishda institutimizning professor o‘qituvchilari V.D.Jurin, A.N.Askochenskiy, V.V.Poslovskiy, N.A.YAnishevskiy, M.T.Qori-Niyoziy, X.A.Axmedov, A.A.Rachinskiy, T.A.Kolpakovab, S.P.Po‘latov, SH.U.YUldashev, S.SH.Mirzaev, F.M.Raximboev, B.S.Serikbaev, O‘.P.Umurzoqov, M.R.Bakiev, M.X.Xamidov va boshqalarning hissalari beqiyosdir.

Gidromeliorativ tizimlarning xolati va istiqboli
Hozirda respublikada 4,3 mln.ga sug‘orish maydoni mavjud bo‘lib, bu maydonlarga o‘z vaqtida va kerakli miqdordagi sug‘orish suvini etkazib berish uchun kanal, zovur, gidrouzel, gidrotexnika Inshootlari, suv omborlari, doimiy nasos stansiyalari qurilgan, suv xo‘jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 m³ dan ortiq bo‘lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 mlrd m³ bo‘lgan 55 suv va 25 sel omborlari, 32,4 ming km xo‘jaliklararo kanallar (uning 9,4 ming.km ga beton qoplangan) 174,5 ming km ichki sug‘orish tarmoqlari ( 133,6 ming km – tuproq o’zanli ochiq ariqlar, 12,1 ming km – beton ariqlar, 25,0 ming km – lotokli, 3,7 ming km – yopiq quvurli tarmoqlar ), 31,0 ming km xo‘jaliklararo 106,3 ming km xo‘jalik ichki zovur tarmoqlari (shundan 67,1 ming km – ochiq 39,2 ming km yopiq) bor.
Respublika xo‘jaliklarida 12,8 ming ga yaqin nasos agregatlari mavjud bo‘lib, ular yordamida 1050 ming ga ekin maydoni sug‘oriladi. Nasos agregatlarining 5,800 ga yaqini elektrlashtirilgan qolganlari dizel nasoslaridan iborat.
Xo‘jaliklar hisobida 2.0 mingga yaqin sug‘orish quduqlari ishlatiladi. Respublika 4800 dan tik zovur quduqlari 24,6 mingdan ortiq kuzatuv quduqlari mavjuddir.
Respublikamizning asosiy suv manbalari bo‘lib ikkita transchegaraviy Sirdaryo, Amudaryo va ettita transzonal:
CHirchiq,Oxangaron, Zarafshon, Qoradaryo, Sux, Qashqadaryo va Surxandaryo lar. Umuman Orol dengizi xavzasida xosil bo‘ladigan daryo suv resurslarini miqdori W=116 ÷118 km³ / yil
Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida mavjud bo‘lgan suv resurslari quyidagi hujjatlarga asosan taqsimlangan: Umumiy taqsimot 1983 - 1984 yillari ishlab chiqilgan “Amudaryo va Sirdaryo havza sxemalariga” asosan amalga oshirilgan. SHu hujjatga asosan O‘zbekistonga 71,69 mlrd. m³ suv belgilangan.
SHu jumladan:
- daryolardan - 58,6 mlrd. m³81,7 %
shundan ichki daryolardan - 11,47 mlrd. m³19,6 %
- yer osti suvlaridan - 10,07 mlrd. m³14,0 %
- zovur - oqava suvlaridan - 3,02 mlrd. m³4,3%
Amudaryo suvlarining taqsimoti bo‘yicha 1986 yil qabul qilingan protokol (Sobiq Ittifoq Melioratsiya va suv xo‘jaligi vazirligining ilmiy-texnik kengashining 1987 yil 10 sentyabrdagi 566-sonli protokoli)
SHu hujjatga asosan Amudaryo suvi quyidagicha taqsimlangan
- umumiy suv hajmi 61,5 mlrd. m³, shundan:

Tojikistonga - 9,5 mlrd. m³15,5%

Turkmanistonga - 22,0 mlrd. m³ 35,8 %
O‘zbekistonga - 29,6 mlrd. m³ 48,1 %
Ayni paytda shu hujjat bilan O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasida amaldagi suv oqimi Kerki gidropostida 50% ga 50% qilib belgilangan.
Farg‘ona vodiysida joylashgan kichik daryolarning suv hajmlari 1981 yil 2 iyunda Sobiq Ittifoq Melioratsiya va suv xo‘jaligi tomonidan tasdiqlangan mahsus Protokolga asosan taqsimlanadi.
Andijon va Tuyamuyun suv omborlaridan chiqariladigan va boshqa davlatlararo kanallardagi suv hajmlarining taqsimoti tegishli loyiha hujjatlari tayyorlashda amalga oshirilgan.
Bu hujjatlarning barchasi 1992 yil 18 fevralda Almati shahrida to‘zilgan “Davlatlararo suv manbalaridagi suv resurslarini birgalikda boshqarish va muxofaza qilish” xaqidagi bitim bilan kuchda qolganligi e’tirof etilgan.
Foydalaniladigan adabiyotlar

1.	Barayev F.A., Serikbayev B.S., Bazarov R.X., Shaymanov N.O. Gidromelioratsiya tizimlaridan foydalanish. Toshkent. TIMI. 2012y.
2.	Baraev F.A., Kasыmbetova S.A va boshqalar. Gidromelioratsiya tizimlaridan foydalanish. Toshkent. TIMI. 2007y.
3.	Serikbaev B.S., Baraev F.A., Teshaboev B. va boshqalar. Gidromeliorativ tizimlardan foydalanish. Toshkent. “Mehnat”. 1994y.