1. Eron idoraviy arxivlarini rivojlantirish va modernizatsiya qilish

Asosiy qism:
1.Eron idoraviy arxivlarini rivojlantirish va modernizatsiya qilish . Eronda toʻrt asr hukmronlik qilgan Sosoniylar davrida eronliklarning davlat ishlarini boshqarishdagi byurokratik tajribasi kengaydi. Ular keyingi bir necha asrlarda Eron davlat boshqaruvi tizimining standarti hisoblangan yirik davlat tizimini (davlat-boshqaruv apparati) yaratdilar. 1932-yilda Xayrobod shahrida (Penjikentda) tasodifan teriga so‘g‘d yozuvida yozilgan xatlar topilib, “Mug‘ tog‘i arxivi” nomi bilan mashhur bo‘ldi. Ushbu arxivda siyosiy yozishmalar, hisobotlar (eslatmalar), yuridik, soliq va idoraviy hujjatlar mavjud. Mug maktublarida 711-722 yillar oraligʻida Soʻgʻd va qoʻshni viloyatlardagi siyosiy va harbiy vaziyatni tavsiflovchi maʼlumotlar mavjud. AD Hujjatlar viloyatning shu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayotining manzarasini ham umumiy maʼnoda koʻrsatish imkonini beradi.¹
Hukmronligi uch asrdan ortiq davom etgan, kotiblik lavozimi obro'ga ega bo'lgan qudratli arab xalifaligida arxivlar yuqori o'rin tutganiga shubha yo'q. Qal'a xarobalaridan ko'plab moddiy madaniyat ob'ektlari, (400 dona) teri, qog'oz va yog'och (tayoqlar), arab (1 dona), turkiy (1 dona) qo'lda yozilgan 80 dan ortiq hujjatlar topilgan. ), xitoy (8 dona), so‘g‘d tillari3. Qanday bo'lmasin, Sosoniylar sulolasi qulagandan so'ng va islomiy boshqaruv tizimi davri kelgandan so'ng, bu avvalgi tartibning buzilishiga va dinning o'zgarishiga olib keldi, hokimiyat tizimi o'zgartirildi. Biroq, davlat-byurokratik institutlar, asosan, avvalgi tuzumga o'xshab, faqat o'z nomini o'zgartirgan holda o'z faoliyatini davom ettirdi va bu ko'p asrlar davomida shunday bo'lib kelgan. Shu bois davlat ishlarini boshqarishning yangi tizimida xatlarni tuzish va davlat arxivini yuritish tartibi va qoidalari o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Biroq Somoniylar sulolasi davridagi bu tuzum yangi mazmun bilan to'ldirildi. Ular devon shaklida yangi ma'muriy-davlat tuzilmasini yaratdilar. Keyingi asrlarda Eron turli qabilalar tomonidan bosib olindi va ko'p qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Shunga qaramay, uning davlat boshqaruvi tizimi
¹Dayani Muhammadhusayn. Arxivga kirish. Mashhad: Firdavsiy universiteti nashriyoti, 1998
arxivlar va hujjatlar omborlari bilan ta'minlangan intizomli byurokratiyaning mavjudligi bilan ajralib turardi. Eronliklar eski odati boʻyicha davlat arxiviga alohida ahamiyat bergan va bu Safaviylar davrigacha (XV-asr) davom etgan.
Safaviylar sulolasi davrida, “Tazkirat al-moluk” kabi manbalardan ma’lum bo‘lishicha, hujjatlar va ularni saqlashga katta ahamiyat berilgan. Hujjat majmualari sarlavha, podshoh farmon va farmoyishlari va boshqalar boʻyicha guruhlangan, “abadiy jurnallar” deb ataladigan maxsus roʻyxatga olingan muhim davlat yozishmalarining nusxalari maxsus tayinlangan arxiv xodimi (daftardor) nazoratida saqlanardi. ) Bosh arxivda "Kansa bosh devoni (Daftar-e Divan-e Ala)"² deb nomlangan. Safaviylar davrida maktublar va rasmiy hujjatlarni jo‘natish vazifasi davlat kotibiga yuklangan bo‘lib, uning rahbarligida yana ikki amaldor – kotib va ​​muhr qo‘riqchisi ishlagan. Bu davr hujjatli majmualari oʻzining koʻpligi va xilma-xilligidan kelib chiqib, mavzu, hududiy va zamon xususiyatlariga koʻra tasniflanib, maxsus papkalarga joylashtirilib, saqlangan. Safaviylar sulolasi arxivlarining asosiy ombori Chihilsotun saroyida (hozirgi Isfahondagi Tarix muzeyi) joylashgan. Biroq afshorlar sulolasi davrining boshlanishi bo‘lgan Nodirshohning hokimiyat tepasiga kelishi bilan birmuncha barqarorlik vujudga keldi. Biroq, Safaviylar davrida bo'lgani kabi doimiy ichki va tashqi harbiy to'qnashuvlar uzoq muddatli tinchlik va barqarorlik o'rnatilishiga to'sqinlik qildi. Shu sababdan davlat-boshqaruv tizimi o'z rivojlanishini olmadi. Yangi sulola davrida rasmiy xatlar va hujjatlarni arxivda saqlash odat tusiga kirgan, ularni jamlash va saqlash sudning ierarxik zinapoyasida bosh vazirdan keyin ikkinchi pog'onani egallagan Davlat kotibi zimmasida edi. “Rustamu-t-tavorix” kitobida Safaviylar sulolasining ushbu bosh kotibi munosabati bilan “Volodjox” unvoni qoʻllangan boʻlib, “Hazrati oliylari”, “Janoblari” degan maʼnoni bildiradi1. Bu manba, shuningdek, arxiv fondlari keyinchalik maxsus ajratilgan joylarda saqlanganligi haqida xabar beradi.
______________________________________________
²Dayani Muhammadhusayn. Arxivga kirish. Mashhad: Firdavsiy universiteti nashriyoti, 1998
Taxt uchun qonli to‘qnashuvlar bilan ajralib turgan Zendlar sulolasi davrida Karimxon Zend hukmronligi davrini hisobga olmaganda, Eron tinch va osoyishta yashash nasib etmagan edi. Xuddi shunday Bunday sharoitda ishlarning tartibli bo‘lishini va davlat tuzumining rivojlanishini kutish behuda bo‘lar edi. Zendamiylar tomonidan arxivni yuritish, hujjatli majmualarni tuzish va saqlash avvalgi davrlarga oʻxshardi, oʻsha paytda davlatda boshqaruv jilovi afsharlar va safaviylar qoʻlida boʻlgan. O'sha paytda xatlarni tuzish, rasmiy hujjatlarni tasniflash va arxiv yuritish bo'yicha maxsus byurokratik davlatlar mavjud edi. Davlat kotibi (Bosh kotib) vazifalariga davlat ahamiyatiga ega hujjatlarni tayyorlash va ularni turli manzillarga tarqatish kiradi. Yozuvlarning aksariyati uning nazorati va mas'uliyati ostida amalga oshirilgan. Ba'zida kotibning vazifalarini past darajadagi xodimlar (masalan, yilnomachi) bajargan.