1. eritrotsitlar leykotsitlar qon plastinkalari trombotsitlar (thrombocyti)

GRANULOTSITLAR (DONADOR LEYKOTSITLAR)
Barcha granulotsitlarning umumiy tuzilishi bir-biriga o`xshaydi (maxsus donachalari bundan mustasno). Ular yumaloq bo`lib, yadrosi bir necha alohida bo`laklarga (segmentlarga) bo`lingan. Xromatin zichlashgan bo`lib, asosan yadroning chekka qismida joylashadi. Elektron mikroskop ostida granulotsitlar hujayra qobig`ining ko`p sonli psevdopodiyalari hisobiga noto`g`ri shaklda ekanligi ko`rinadi. Hujayra organellalari kam sonli: sitoplazma bo`ylab bir tekisda tarqoq joylashgan mayda mitoxondriyalar va endoplazmatik to`r pufakchalari ko`rinadi. Sitoplazmaning asosiy qismini esa bir-biridan farq qiluvchi maxsus donachalar egallab yotadi (60-rasm).
Neytrofil leykotsitlar yoki neytrofillar (granulocyti neutrophilici). Ular yumaloq shaklga ega bo`lib, diametri qonda 7- 9 mkm, qon surtmalarida esa yapaloqlashib 10-13 mkm gacha yeta-di. Neytrofillar leykotsitlar ichida eng ko`p sonli bo`lib, ular umumiy miqdorining 65-70 protsentini tashkil etadi.

60-rasm. Granulotsitlarning yoki donador leykotsitlarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). A-segment yadroli neytrofil leykotsit; B-eozinofil leykotsit; V-bazofil leykotsit; 1-yadro segmentlari; 2 - jinsiy xromatin; 3 - birlamchchi yoki azurofil donachalar; 4 - ikkilamchi yoki spetsifik donachalar; 5- spetsifik, kristalloid saqlovchi eozinofil donachalar; 6- turli tu-zilishga ega bo`lgan bazofil donachalar; 7-organellalar bo`lmaydigan periferik zona; 8-mik-rvorsinkalar va psevdopodiyalar (N. A. Yurina va L. S. Rumyantsevadan).

Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda neytrofillar sitoplazmasi och oksifil bo`lib, unda ko`p sonli ko`kish-pushti rangli mayda donachalar ko`rinadi. Elektron mikroskop ostida neytro-fillarning donachalari asosiy ikki xildan - birlamchi (azurofil) va ikkilamchi (maxsus) donachalardan iborat ekanligi aniqlangan (61-rasm). Birlamchi donachalar yirikroq (0,4- 0,8 mkm diametrga) va katta elektron zichlikka ega. Ikkilamchi donachalar elektron zichligi kamroq va o`lchamlari ham nisbatan kichikroqdir (0,2-0,5 mkm). Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, neytrofil hujayralarining suyak ko`migidagi taraqqiyoti davomida birlamchi donachalarning soni kamayib boradi va ular yetuk neytrofillarda umumiy donachalar sonining faqatgina 10-15% ga yaqin qismini tashkil etadi. Elektron mikroskopik, sitoximik va bioximik usullar yordamida mazkur donachalar bir-biridan o`z ximiyaviy tarkibi bilan tubdan farq qilishi aniqlangan. Birlamchi donachalar o`z tarkibida bir qator gidrolitik fermentlar, jumladan, kislotali fosfataza, b-glyukuronidaza, arilsulfataza, proteaza va miyeloperoksidaza saqlaydi. Ikkilamchi donachalarning tarkibi boshqacharoq bo`lib, ularda asosan ishqoriy fosfataza bo`ladi, kislotali fosfataza va miyeloperoksidaza esa uchramaydi. Ularga xos bo`lib laktoferrin, kationli oqsillar, lizotsim va boshqa mikroblarga sarshi xizmat qiluvchi moddalar hisoblanadi. Neytrofillar tashqi tomondan qalinligi 10 nm va ko`p sonli yolg`on oyoqlari (psevdopodiylar) tufayli notekis bo`lgan hujayra qobig`i bilan o`ralgandir. Ko`p sonli psevdopodiylarning bo`lishi neytrofillarning aktiv harakat silish qobiliyatiga ega ekanidan dalolat beradi.

61-rasm. Odam qonining segment yadroli neytrofil leykotsiti. Elektron mikrofotogramma. X 10.000.
1-yadro segmentlari; 2-sitoplazmadagi spetsifik donachalar; 3-gialoplazma.

Leykotsitlar umumiy sonining mutloq ko`pchiligini (60- 65%) segment yadroli yetuk neytrofillar tashkil etadi. Yetuk neytrofillar yadrosi ko`pincha 3-4 ta alohida bo`laklardan (seg-mentlardan) iborat bo`lib, bu bo`laklar ingichka ko`prikchalar yordamida o`zaro tutashib turadi. Xromatin asosan yadro chekkasida to`plangan bo`lib, yadro markazida esa siyrak joylashadi.

Neytrofillarning bir qismi (2-4%) egilgan tayoqcha yoki «S» shaklida yadro tutadi va tayoqcha yadroli neytrofillar deb ataladi. Yosh neytrofillar yoki metamiyelotsitlar deb ataluvchi neytrofillar loviyasimon yoki taqasimon, xromatini tarqoq yadroga ega. Bu neytrofillar fiziologik sharoitlarda periferik qonda ham uchrab, ularning mitsdori 0,5% Dan oshmaydi. Tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar sonining ko`payib ketishi muhim diagnostik ahamiyatga ega. Ayollarning yetuk neytrofilla-rida maxsus xromatin tanachalari yoki Barr tanachalari uchraydi. Ular yadro qobig`i ostida baraban tayoqchasi yoki uzilayotgan tomchi shaklida bo`ladi. Barr tanachalari XX xromosomaga ega bo`lgan kishilarda, ya’ni faqat ayollar neytrofillaridagina bo`lib, erkaklarda bitta X-xromosoma bo`lganligi sababli uchramaydi. Barr tanachalari yoki jinsiy xromatinning bo`lishi sud-meditsina tajribasida muhim ahamiyatga ega. Neytrofillar aktiv harakat qilish qobiliyatiga ega bo`lib, organizmning yallig`lanish jarayoni va to`qimalar yemirilishi sodir bo`layotgan joylariga yetib boradi. Bu yerda neytrofillar yot zarrachalar, mikroblar va yemirilgan hujayra bo`laklarini fagotsitoz qiladi. Shu xususiyati tufayli neytrofillarni mikrofaglar ham deb ataladi. Neytrofillarning muhim xususiyatlaridan biri ularning bazal membranadan va hujayra elementlari orasidan o`tib, biriktiruvchi to`qimaning asosiy moddasi tomon siljish qobiliyatidir. Yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, neytrofillar o`z sitoplazmasida qator gidrolitik fermentlarni saqlaydi. Bulardan tashqari, neytrofillarda 5 ga yaqin bakteritsid (mikroorganizmni «miruvchi) oqsil moddalar, jumladan, fagotsitin, opsonin va boshqalar topilgan. Neytrofillarda glikogen va bir qator aminokislotalarning bo`lishi ularning modda almashinuv protsesslarida aktiv ishtirok etishidan dalolat beradi. Bulardan tashqari, neytrofillarda maxsus moddalar - keylonlar bo`lib, ular granulotsitlarning proliferatsiya va differensiala-nish jarayonlarini boshtsarishda ishtirok etadi. Neytrofillarning yashash muddati o`rta hisobda 10,2 sutkaga teng bo`lib, shundan 4 sutkasi suyak ko`migida o`tadi. Neytrofillar periferik qonda oz muddat (8-24 soat) bo`ladi. To`qimaga tushgach, ular qaytib tomirlarga o`tmaydi, to`qimalarda o`z vazifalarini ado etgach, yemiriladi. Neytrofillar miqdorining ko`payib ketishi - neytrofilyoz turli xil yallig`lanish reaksiyalarida kuzatiladi. Bunday hollarda ko`pincha tayoqcha yadroli va yosh neytrofillar protsent miqdoriniig ko`payishi, ya’ni leykotsitar formulaning chapga siljishi qayd etiladi.