1 Elektron to‘lovlar tizimi asoslar Identifikatsiyalovchi shaxsiy nomerni himoyalash; Elektron to‘lovlar tizimi asoslari

ELЕKTRON TO‘LOVLAR TIZIMIDA AXBOROTLARNI HIMOYALASH

Reja :

1 Elektron to‘lovlar tizimi asoslar

2.Identifikatsiyalovchi shaxsiy nomerni himoyalash;

Elektron to‘lovlar tizimi asoslari

Elektron to‘lovlar tizimi deb bank plastik kartalarini to‘lov vositasi sifatada qo‘llanilishidagi usullar va ularni amalga oshiruvchi sub’ektlar majmuasiga aytiladi.

Plastik karta — shaxsiy to‘lov vositasi bo‘lib, u mazkur vositadan foydalanadigan shaxsga tovar va xizmatlarni nakdsiz pulini to‘lash, bundan tashqari bank muassasalari va bankomatlardan nakd pulni olishga imkon beradi. Plastik kartani to‘lov vositasi sifatida qabul qiluvchilar, savdo va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar, bank bo‘limlari hamda boshqalar shu plastik kartalarga xizmat qo‘rsatuvchi qabo‘l qiluvchilar tarmog‘ini tashkil etadi.

Elektron to‘lovlar tizimini yaratishda plastik kartalarga xizmat ko‘rsatish qonun-qoidalarini ishlab chiqish va ularga rioya qilish asosiy masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu qoidalar nafaqat texnikaviy (ma’lumotlarni standartlash, uskunalar va boshqalar), balki moliyaviy masalalar (korxonalar bilan xisoblarni bajarish tartibi)ni xam qamrab oladi.

Elektron to‘lovlar tizimi bilan birgalikda faoliyat ko‘rsatadigan bank ikki, ya’ni bank-emitent va bank-ekvayer toifasida xizmat ko‘rsatadi:

Bank-emitent plastik kartalarni ishlab chiqaradi va ularning to‘lov vositasi sifatida qo‘llanilishiga kafolat beradi.

Bank-ekvayer savdo va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlar tomonidan qabo‘l qilingan to‘lovlarni bank bo‘limlari yoki bankomatlar orqali amalga oshiradi.

Elektron to‘lovlar tizimining faoliyatini quyidagidek tasavvur qilish mumkin:

Xozirgi kunda avtomatlashtirilgan savdo POS (Point-Of-Sale — sotilgan joyda to‘lash)— terminali va bankomatlar keng tarqalgan.

PQS-terminalda plastik kartadan ma’lumotlar o‘qiladi va mijoz o‘z PIN-kodi (Personal Identification Number identifikatsiyalovchi shaxsiy nomer)ni kiritadi va klaviatura orqali to‘lov uchun zaruriy qiymat teriladi.

Agar mijozga nakd pul kerak bo‘lsa, bu holda u bankomatdan foydalanishi mumkin.

Ushbu jarayonlarni bajarishda jarayonlar markazi imkoniyatlaridan foydalaniladi.

Jarayonlar markazi – maxsuslashtirilgan servis tashkilot bo‘lib, bank-ekvayerlaridan yoki xizmat ko‘rsatish manzillaridan keladigan muallif so‘rovnomalarni va tranzaksiya protokollarini qayta ishlashni ta’minlaydi. Ushbu ishlarni amalga oshirish uchun jarayonlar markazi ma’lumotlar bazasini kiritadi. Bu ma’lumotlar bazasi to‘lov tizimi, bank a’zolari va plastik karta sohiblari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni o‘z tarkibiga oladi.

Plastik kartalar to‘lov bo‘yicha kreditli yoki debetli bo‘lishi mumkin.

Kreditli kartalar bo‘yicha karta sohibiga ko‘pincha muhlati 25 kungacha bo‘lgan vaqtgacha qarz beriladi. Bularga Visa, Master Card, American Express kartalari misol bo‘la oladi.

Debetli kartalarda karta sohibining bank-emitentidagi hisobiga oldindan ma’lum miqdorda mablag‘ joylashtiradi. Ushbu mablag‘dan xarid uchun ishlatilgan mablag‘lar summasi oshib ketmasligi lozim.

Ushbu kartalar faqatgina shaxsiy emas, balki korporativ ham bo‘lishi mumkin.

Xozirgi kunda mikroprotsessorli kartalar ishlab chiqilmoqda. Ushbu kartalarning oldingilaridan asosiy farqi bu mijozning barcha ma’lumotlari unda aks ettirilgan bo‘lib, barcha tranzaksiyalar, ya’ni ma’lumotlar bazasini bir xolatdan ikkinchi xolatga o‘tkazuvchi so‘rovnomalar, off-line rejimda amalga oshiriladi, shu bois, ular yuqori darajada himoyalangan deb e’tirof etilgan. Ularning narxi qimmatroq bo‘lsa-da, telekommunikatsiya kanallaridan foydalanilmaslik munosabati bilan undan foydalanish qiymati arzondir.

Elektron to‘lov tizimlarining quyidagi zaif qismlari mavjud:

• bank va mijoz, banklararo, bank va bankomat orasida to‘lov ma’lumotlarini jo‘natish;

• tashkilot doirasida ma’lumotlarni qayta ishlash.

Bular o‘z navbatida quyidagi muammolarni yuzaga keltiradi:

• abonentlarning xaqiqiyligini aniqlash;

• aloqa kanallari orqali jo‘natilayotgan elektron xujjatlarni himoyalash;

• elektron xujjatlarining yuborilganligiga va qabul qilinganligiga ishonch hosil qilish;

• xujjatning bajarilishini ta’minlash.

Elektron to‘lovlar tizimida axborotlarni himoyalash funksiyalarini ta’minlash maqsadida quyidagilar amalga oshirilishi kerak:

1. 
   tizimning chetki bo‘g‘inlariga kirishni boshqarish;
   
2. 
   axborotlarning yaxlitligini nazorat qilish;
   
3. 
   xabarlarning maxfiyligini ta’minlash;
   
4. 
   abonentlarni o‘zaro autentifikatsiyalash;
   
5. 
   xabarning muallifligidan voz kecha olmaslik;
   
6. 
   xabarning yetkazilganligini kafolatlash;
   
7. 
   xabar bo‘yicha bajariladigan chora-tadbirlardan voz kecha olmaslik;
   
8. 
   xabarlar ketma-ketligini qayd qilish;
   
9. 
   ketma-ket xabarlar yaxlitligini ta’minlash.