1. экономиканы модернизациялаў шараятында есап системасының орны ҳӘМ ӘҲмийети реже

4.Eki jaqlama jazıwdın` payda bolıwı
(Eki jaqlama jazi’w, oni’n` a`hmiyeti ha`m tiykarlani’wi’)
Buxgalteriyali’q yesapta eki jaqlama jazi’wdi’n` ma`nisi , ha`r bir xojali’q operatsiyasi’, ol qanday tu`rdegi balans o`zgerisine ali’p keliwine qaramastan bir waqi’tta ha`m o`z-ara baylani’sli’ halda, bir qi’yli’ summada schetti’n` debet ta`repinde ha`m ekinshi schetti’n` kredit ta`repinde sa`wlelendiriledi.
Xojali’q operatsiyalari’n schetlarda eki jaqlama sa`wlelendiriwde qun mug`dari’ni’n` o`zgermewi sebepli o`z-ara baylani’satug`i’n schetlardi’n` debetine ha`m kreditine tiyisli summalar bir-birine ten` boladi’. Ma`selen, tiykarg`i’ o`ndiriske materialdi’n` sarplani’wi’ni’n` na`tiyjesinde skladtag`i’ materiallar kemeyedi ha`m tiykarg`i’ o`ndiris qa`rejetleri ko`beyedi. Bul xojali’q operatsiyasi’ yesapti’n` eki ob`ektinde sa`wlelenip ati’rg`ani’ ushi’n ol eki, yag`ni’y «Materiallar» scheti’na ha`m «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’na jazi’li’wi’ kerek.
Mi’sal: Xojali’qta paxta jetistiriw ushi’n 21000 somli’q mineral to`gin sarplandi’. Bul xojali’q operatsiyasi’ni’n` na`tiyjesinde «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’ 21000 somg`a ko`beyedi. Aktiv schetlari’ni’n` ko`beyiwi debet ta`repinde ko`rsetiliwi sebepli bul summani’ «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’ni’n` debet ta`repine jazami’z.
Bir waqi’tti’n` o`zinde xojali’qta «Materiallar» scheti’nda yesapqa ali’natug`i’n mineral to`ginler mug`dari’ kemeyedi. Belgili ekenindey, aktiv schetlar boyi’nsha kemeyiw kredit ta`repinde ko`rsetiledi. Soni’n` ushi’n bul operatsiya summasi’ «Materiallar» scheti’ni’n` kreditine jazi’ladi’. Bul operatsiya schetlarda to`mendegishe sa`wlelendiriledi:
Debet «Tiykarg`i’ o`ndiris» scheti’ 21000 som.
Kredit «Materiallar» scheti’ 21000 som.
Joqari’dag`i’ operatsiyani’ schetlarg`a to`mendegishe jazami’z:

«Materiallar» scheti’ Dt. Kt.			«Tiykarg`i’ o`ndiris» Dt. Kt.
Saldo			Saldo
	1) 21000		1) 21000

Joqari’dag`i’ mi’saldan ko`rinip turg`ani’nday-aq, payda bolg`an xojali’q operatsiyasi’n schetlarda eki jaqlama sa`wlelendirgenimizde ten`ligi o`zgermegen. Bul ten`lik xojali’q operatsiyalari’ni’n` schetlarg`a jazi’wdi’n` tuwri’li’g`i’n qadag`alawdi’ ta`miyinleydi. Oni’ to`mendegi ten`likler ni’zamli’qlari’ni’n` matematikali’q modelleri menen ta`riyplew mu`mkin: barli’q aktiv ha`m passiv sintetikali’q schetlar boyi’nsha baslang`i’sh qaldi’qlar (saldolar) summasi’ni’n` ten`ligi; barli’q aktiv ha`m passiv sintetikali’q schetlar boyi’nsha debet ha`m kredit aylani’slari’ni’n` ten`ligi; barli’q aktiv ha`m passiv sintetikali’q schetlar boyi’nsha aqi’rg`i’ qaldi’qlar (saldo) summasi’ni’n` ten`ligi.

Eger sintetikali’q schetti’n` baslang`i’sh debet qaldi’g`i’ (saldo) S'dt dep, sintetikali’q schetti’n` baslang`i’sh kredit qaldi’g`i’n S'kt dep belgilesek, onda baslang`i’sh qaldi’qlar (saldo) ten`ligi ni’zamli’qlari’ni’n` matematikali’q modeli to`mendegishe boladi’:
S'_dt = S'_kt
Bul model barli’q sintetikali’q schetlardi’n` belgili sang`a bolg`an baslang`i’sh debet qaldi’qlari’ni’n` summasi’ passiv sintetikali’q schetlardi’n` usi’ sa`nege bolg`an baslang`i’sh kredit qaldi’qlari’ (saldo) summasi’na ten` dep oqi’ladi’.
Barli’q sintetikali’q schetlar boyi’nsha debet ha`m kredit aylani’slari’ ten`ligi ni’zamli’qlardi’n` matematikali’q modeli to`mendegishe boladi’:
D_oto = K_oto
Doto—sintetikali’q schetlardi’n` belgili mu`ddet ishinde debet aylani’si’;
Koto—sintetikali’q schetlardi’n` belgili da`wir ishindegi kredit aylani’si’.
Bul model belgili da`wir ishinde barli’q sintetikali’q schetlar debet aylani’slari’ni’n` summasi’, usi’ da`wir ishindegi kredit aylani’slari’ summasi’ menen ten` dep oqi’ladi’.
Endi sintetikali’q schetlardi’n` aqi’rg`i’ qaldi’qlari’n (saldo) S-dep belgilep, barli’q aktiv ha`m passiv sintetikali’q schetlar boyi’nsha aqi’rg`i’ qaldi’q (saldo) summalari’ ten`ligi ni’zamli’qlari’ni’n` matematikali’q modelin du`zemiz:
S"<sub>dt</sub> = S"<sub>kt</sub>
Bul model barli’q aktiv sintetikali’q schetlardi’n` belgili sa`nege aqi’rg`i’ debet qaldi’qlari’ni’n` summasi’ barli’q passiv sintetikali’q schetlardi’n` usi’ sa`nege bolg`an aqi’rg`i’ kredit qaldi’qlari’ summasi’na ten` dep oqi’ladi’.
Xojali’q operatsiyalari’na schetlarda eki jaqlama sa`wlelendiriw u`lken qadag`alawshi’ a`hmiyetke iye, o`ytkeni—barli’q schetlardi’n` debetindegi jazi’wlar barli’q schetlardi’n` kreditindegi jazi’wlar ji’yi’ndi’si’na ten` boladi’. Bunday ten`liktin` bolmawi’ eki jaqlama jazi’wda qa`tege jol qoyi’lg`anli’g`i’n, yag`ni’y schetlardag`i’ jazi’wlarda qa`te barli’g`i’n bildiredi. Bunday qa`telerdi o`z waqti’nda tabi’w ha`m du`zetiw kerek.
Xojali’q operatsiyalari’n schetlarg`a jazi’w ushi’n hu`jjetlerde debetleniwshi ha`m kreditleniwshi schetlar ko`rsetiledi, yag`ni’y buxgalteriya jazi’wi’ (schet formulasi’) du`ziledi. Demek debetleniwshi ha`m kreditleniwshi schet ha`m sa`wlelendiriletug`i’n xojali’q operatsiyasi’ni’n` summasi’n ko`rsetiwge buxgalteriya jazi’wi’ (schet formulasi’) delinedi.
Xojali’q operatsiyalari’n schetlarda sa`wlelendiriw na`tiyjesinde schetlar ortasi’nda o`z-ara baylani’s ju`zege keledi. Bul o`z-ara baylani’s schetlar korrespondentsiyasi’ delinedi. Solay etip, schetlar korrespondentsiyasi’ degende olarda xojali’q operatsiyalari’ na`tiyjesinde payda bolg`an ha`diyselerdi sa`wlelendiriwde schetlar arasi’ndag`i’ o`z-ara baylani’sti’ ta`riyplew tu`siniledi.
Biz ko`rip shi’qqan aldi’n`g`i’ mi’salda xojali’q operatsiyasi’ eki schetta, yag`ni’y bir schetti’n` debetinde ekinshi schetti’n` kreditinde sa`wlelendirilgen edi. Buxgalteriyali’q yesapta xojali’q operatsiyasi’n schetlarg`a bunday sa`wlelendiriwge a`piwayi’ jazi’w delinedi. Ayi’ri’m xojali’q operatsiyalari’ qa`siyetine qaray bir schetti’n` debetinde ha`m birneshe schetti’n` kreditinde yaki kerisinshe sa`wlelendiriledi. Bunday buxgalteriya jazi’wi’n buxgalteriyali’q yesapta quramali’ jazi’w delinedi.
Mi’sal retinde to`mendegi xojali’q operatsiyasi’n ko`rip shi’g`ami’z. Fermer xojali’g`i’ skladi’na tovar jetkerip beriwshilerden 30000 somli’q jani’lg`i’ ha`m 40000 somli’q awi’si’q bo`lekler ali’ndi’. Bul xojali’q operatsiyasi’ to`mendegi schetlar korrespondentsiyasi’ arqali’ sa`wlelendiremiz.
Debet «Jani’lg`i’lar» scheti’ 30000 som.
Debet «Awi’si’q bo`lekler» scheti’ 40000 som.
Kredit «Tovar jetkerip beriwshiler ha`m bo`lip ali’p islewshilerge to`lenetug`i’n schetlar» scheti’ 70000 som.
Bul xojali’q operatsiyalari’n schetlarg`a jazami’z:

«Jetkerip beriwshiler ha`m bo`lip ali’p islewshilerge to`lenetug`i’n schetlar» Dt. Kt.			«Jani’lg`i’» scheti’ Dt. Kt.
	2) 70 000		2) 30 000
			«Awi’si’q bo`lekler» Dt. Kt.
			2) 40 000

Joqari’da keltirilgen schetlardag`i’ jazi’wlardan ko`rinip turg`ani’nday-aq, xojali’q operatsiyasi’n sa`wlelendiriwde u`sh schet qatnasqan, yag`ni’y operatsiya summasi’ eki schetti’n` debetine ha`m bir schetti’n` kreditine jazi’lg`an. Bunda buxgalteriyadag`i’ eki jaqlamali’q printsibi, yag`ni’y bir qi’yli’ summani’ tiyisli schetlardi’n` debet ha`m kredit ta`replerinde sa`wlelendiriw buzi’lmag`an. Xojali’q operatsiyalari’n ko`rsetiwde yesap jumi’slari’n qi’sqarti’w maqsetinde quramali’ jazi’wlardan paydalani’ladi’. Lekin bir waqi’tti’n` o`zinde bir neshe schetlar debetleniwshi ha`m kreditleniwshi jazi’wlar boli’wi’ mu`mkin emes. Bunday jazi’wlarda schetlar arasi’ndag`i’ o`z-ara baylani’slardi’ ko`rip bolmaydi’ ha`m sa`wlelendirilgen xojali’q operatsiyasi’ni’n` ma`nisi buzi’ladi’.

Buxgalteriyali’q yesap schetlari’ tek yesapqa ali’natug`i’n qarji’lar yaki olardi’n` dereklerindegi o`zgerislerdi sa`wlelendiriw ushi’n tayi’nlang`ani’n g`ana emes, al olarda qa`legen waqi’tqa qaldi’q ta (saldo) shi’g`ari’ladi’.
Schetta jan`a qaldi’q shi’g`ari’w ushi’n a`wele oni’n` debetindegi ha`m kreditindegi summalardi’ ja`mlew za`ru`r. Debet boyi’nsha ja`mi summa (baslang`i’sh qaldi’g`i’si’z) schetti’n` debet aylani’si’, kredittin` ja`mi summasi’ (baslang`i’sh qaldi’g`i’si’z) kredit aylani’si’ delinedi.
Aktiv schetlarda aqi’rg`i’ qaldi’q shi’g`ari’w ushi’n debettegi baslang`i’sh qaldi’qqa debet aylani’si’n qosi’p, shi’qqan summadan kredit aylani’si’ ayi’ri’p taslanadi’. Aktiv schetlardi’n` debetinde qaldi’qlardi’n` ko`beyiwi, al kreditte kemeyiwi sa`wlelendirilgenligi sebepli qaldi’q tek debet ta`repinde qali’wi’ yaki nolge ten` boli’wi’ mu`mkin.
Passiv schetlarda aqi’rg`i’ qaldi’qti’ shi’g`ari’w ushi’n kredittegi baslang`i’sh qaldi’qqa kredit aylani’si’n qosi’p, yesaplang`an summadan debet aylani’si’ ayi’ri’ladi’. Passiv schetlarda dereklerdin` ko`beyiwi kreditte, al kemeyiwi debette ko`rsetiliwi sebepli qaldi’q tek kreditte yaki nolge ten` boli’wi’ mu`mkin.
Schetlardi’n` qaldi’qlari’n (saldo) matematikali’q modeller arqali’ ta`riyplew mu`mkin. Aldi’n`g`i’ belgilerden paydalani’p, aktiv schetlarda aqi’rg`i’ qaldi’q (saldo) shi’g`ari’w matematikali’q modeldi to`mendegishe du`zemiz:
S"_dt=S'_dt+DO_to-KO_to
Bul model aktiv schetti’n` belgili sa`nege bolg`an debet qaldi’g`i’ baslang`i’sh qaldi’qti’ usi’ schetti’n` belgili waqi’t arali’g`i’ndag`i’ debet aylani’si’n qosi’p, usi’ waqi’t ishindegi kredit aylani’si’ni’n` ayi’ri’lg`ani’na ten` dep oqi’ladi’.
Endi qa`legen passiv schet boyi’nsha aqi’rg`i’ qaldi’qti’ shi’g`ari’wdi’n` matematikali’q modelin ko`rip shi’g`ami’z. Ol to`mendegishe boladi’:
S"_kt=S'_kt+KO_to-DO_to

Bul model passiv schetti’n` belgili mu`ddetke bolg`an aqi’rg`i’ qaldi’g`i’, oni’n` baslang`i’sh kredit qaldi’g`i’na belgili da`wir ishinde kredit aylani’si’n qosi’p, usi’ waqi’t ishindegi debet aylani’si’ni’n` ali’p taslang`ani’na ten` dep oqi’ladi’.

Ha`r qanday aktiv ha`m passiv schet boyi’nsha aqi’rg`i’ qaldi’qti’n` matematikali’q modeli eki variantta boli’wi’ mu`mkin.
Birinshi variant. Baslang`i’sh qaldi’q (saldo) debet boli’p, kredit aylani’si’ baslang`i’sh qaldi’q ha`m debet summasi’nan kishi bolg`anda. Onda matematikali’q model to`mendegishe boladi’:
S"_dt=S'_dt+DO_to-KO_to
Eger kredit aylani’si’ baslang`i’sh debet qaldi’q ha`m debet aylani’si’ summasi’nan u`lken bolsa, ol waqi’tta qaldi’q kreditte qaladi’.