1. Diqqat haqida tushuncha

3-Ma'ruza

5. Sezgining fiziologik asoslari .

Sezgilar to‘g‘risidagi ilmiy ta’limotlarga binoan narsalar va ularning xossalari, tarkibiy qismlari, xususiyatlari, shakllari, harakati birlamchi hisoblanib, sezgilarning o‘zi esa tashqi va ichki qo‘zg‘atuvchilarning sezgi a’zolariga ta’sir etishining mahsulidir. Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, sezgilar modsiy (ob’ektiv) borliqning, voqelikning haqqoniy tasvirini in’ikos qiladi, binobarin, moddiy olam qanday ko‘rinishga, shaklga, xususiyatga ega bo‘lsa ular xudsi shundayligicha hech o‘zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir.

Sezgilarning qanday qilib yuzaga kelishi, ya’ni ularning nerv-fiziologik asoslari mashhur rus fiziologi akademik I.P. Pavlovning analizatorlar haqidagi ta’limotida atroflicha ochib berilgan. Akademik I.P. Pavlov biron narsa yoki hodisaning ta’sirini bevosita aks ettirish apparatlarini analizatorlar deb ataydi. Sezgilarning nerv-fiziologik asoslarida analizatorlar ishidan iborat bo‘lgan organizmning reflektor, ya’ni aks ettirish faoliyati yotadi. Analizatorlarning asosiy vazifalari organizmga ta’sir etayotgan turli qo‘zg‘otuvchilarni ayrim bo‘laklarga ajratish, ularni bir-biridan farqlash, ya’ni analiz qilishdan iboratdair.

Odamning sezgilar orqali tashqi dunyo voqea-xodisalarini bilishi quyidagi uch bosqichdan iborat;

1. Tashqi dunyodagi predmetlar va voqea-xodisalar sezgi organiga (retseptorga) ta’sir etiadi. Bu ta’sir tegishli nervlarni harakatgakeltiradi, natijada qo‘zg‘alish vujudga keladi.

2. Bu qo‘zg‘alish maxsus nervlar yordamida bosh miyaga yetkaziladi.

3. Bosh miya po‘stining markaziy xujayralar sistemasida sezish xolati yuz beradi.

   Xarorat (issiklik) sezgilari issik va sovukni sezishdan iborat. Issik yoki sovukni sezishning aloxida-aloxida nerv uchlari bo‘ladi. Ular terining turli kismlarida notekis joylashgan. Masalan, kulimiz terisidan orqamizdagiga qaraganda xarorat nuktalarining soni kamrok. Orqaning issik-sovukka ortik darajadagi sezgiligi mana shu bilan izoxlanadi. Taktil sezgilarning retseptorlari xam terining yuza katlamida joylashgan nerv uchlaridir. Ular kul barmoklarining uchida va tilda eng zich joylashgan bo‘ladi. Taktil sezgilarga biron narsaning tekkanini, bosimni va tebranishni sezishlar kiradi.

   Xid bilish sezgilari moddalar xidining tegishli nerv ichlari joylashgan burun shillik pardasiga ta’sir etishi natijasida xosil bo‘ladi. Xid bilish sezgilari tam sezgilari bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. Ovkatning xidi uning tami bilan kushilib ketadi. Ichki sezgilarga ochlik, tuklik, tashnalik, kungil aynishi va boshqalarni sezish kiradi. Ular organiq sezgilar deb ataladi. Organiq sezgilarning retseptorlari ichki organlarda joylashgan bo‘lib, ular qo‘zg‘olganda nerv impulslarini bosh miya kobigining tegishli bulimlariga yetkazadi.

Chunki guruxga muvozanat va harakat sezgilari kiradi.

Muvozanat sezgilari tananing fazodagi xolati xakida signal beradi. Bu sezgilarning retseptori ichki kulokning daxlizi  va yarim doira shaklidagi kanallaridan tuzilgan. Vestyublyar apparat bo‘lib qo‘zg‘alish bu aparatdan bosh miya pustining  chakka kismiga uzatiladi. Bu analizator buzilsa kishi  fazorda muvozanat  saklay olmaydi. Harakat sezgilari harakat organlarida sodir buluvchi jarayonlar tufayli ruy beradi.

Ularning retseptorlari  mushaklarning ichida xamda paylarda  joylashgan nerv uchlaridir. Harakatlanish jarayonida  mushak va paylarning qisqarishi va  bushashi  bu nerv uchlarida qo‘zg‘alish xosil qiladi. Bu qo‘zg‘alish olidingi markaziy burmalarning oldingi  bo‘lmasida joylashgan  pust kismiga uzatiladi. Bu sezgilar inson hayot iva faoliyatida juda muxim rol’ uynaydi.