1. Dasturiy taminot va uning turlari

10.Manfiy sonlarni xotirada saqlash
. Manfiy sonlar (-N) ning ichki ko'rinishini yozish 
uchun quyidagilar bajariladi:1) N musbat sonning ichki ko'rinishini olish;2) 0 raqamini 1 ga va 
1 ni 0 ga almashtirish orqali ushbu raqamning teskari kodini oling;3) hosil bo'lgan songa 1 
qo'shing.Manfiy butun sonni aks ettirishning ushbu shakli qo’shimcha kod deb ataladi.Xotira 
yacheykasidagi ikkilik bitlar 0 dan k gacha o'ngdan chapga raqamlanadi. Har qanday musbat 
sonning ichki tasviridagi eng muhim, k-bit nolga, manfiy son esa bitta. Shuning uchun bu bit 
ishora biti deb ataladi.Manfiy ikkilik raqamni ko'rsatish uchun barcha bitlarni teskari tomonga 
o'zgartirib, 1 qo'shish kerak. Misol:-65 soni. Dastlab qarama-qarshi sonni olamiz: 65.65 ning 
ikkilik ko’rinishini aniqlaymiz: 010000010 ni 1 ga, 1 ni 0 ga aylantiramiz: 10111110 Oxirgi 
ikkilik qiymatga 1 ni qo’shamiz. 1+10111110 = 10111111-65 = 10111111. 
11.Xotira turlari. Mashina so’zi. Adreslash
.Ichki va tashqi xotira Axborot bilan ishlashda 
odam nafaqat o'z bilimlaridan, balki kitoblardan, ma'lumotnomalardan va boshqa tashqi 
manbalardan ham foydalanadi. "Inson va ma'lumot" 1-bobida ma'lumot inson xotirasida va 
tashqi axborot vositalarida saqlanishi ta'kidlangan. Biror kishi yodlangan ma'lumotni unutishi 
mumkin va yozuvlar ishonchli tarzda saqlanadi. Shuningdek, kompyuterda ikki xil xotira 
mavjud: ichki (operativ) va tashqi (uzoq muddatli) xotira.Ichki xotira - bu elektr energiyasi 
bilan ishlaydigan ma'lumotni saqlaydigan elektron qurilma. Kompyuter tarmoqdan uzilganda, 
operativ xotiradan ma'lumotlar yo'qoladi. Uning bajarilishi paytida dastur kompyuterning 
ichki xotirasida saqlanadi. Formulyatsiya qilingan qoida Neyman printsiplariga ishora qiladi. 
U saqlangan dastur printsipi deb ataladi. Tashqi xotira - bu turli xil magnit tashuvchilar 
(lentalar, disklar), optik disklar. Ulardagi ma'lumotlarni saqlash doimiy elektr ta'minotini talab 
qilmaydi. Kompyuterning ichki xotirasining tuzilishi Kompyuterning barcha qurilmalari 
ma'lumot (ma'lumotlar va dasturlar) bilan muayyan ishni bajaradi. Ammo axborotning o'zi 
kompyuterda qanday namoyish etiladi? Bu savolga javob berish uchun mashina xotirasi 
ichkarisiga "qaraymiz". Kompyuterning ichki xotirasining tuzilishini an'anaviy ravishda 
rasmda ko'rsatilgandek tasvirlash mumkin. 2.4. Kompyuterdagi eng kichik xotira birligi xotira 
biti deyiladi. Shakl. 2.4 har bir katak biroz ifodalaydi. Ko'rishingiz mumkinki, "bit" so'zi ikki 
ma'noga ega: axborot miqdori o'lchov birligi va kompyuter xotirasining zarrasi. Keling, ushbu 
tushunchalar bir-biri bilan qanday bog'liqligini ko'rsataylik. Xotiraning har bir biti hozirda 
ikkita qiymatdan birini saqlashi mumkin: nol yoki bitta. Axborotni ifodalash uchun ikkita 
belgidan foydalanish ikkilik kodlash deb ataladi.Kompyuter xotirasidagi ma'lumotlar va 
dasturlar ikkilik kod shaklida saqlanadi.Ekki harfli alifboning bitta belgisi 1 bit ma'lumot olib 
yuradi. Bitta xotirada bit bit ma'lumot mavjud . Bit tuzilishi kompyuterning ichki xotirasining 
birinchi xususiyatini - diskretlikni belgilaydi. Diskret ob'ektlar alohida zarrachalardan iborat. 
Masalan, qum diskretdir, chunki u qum donalaridan iborat. Bitlar kompyuter xotirasidagi 

---

6 
"qum donalari" dir. Kompyuterning ichki xotirasining ikkinchi xususiyati - bu adreslash 
qobiliyati. Sakkizta ketma-ket xotira bitlari baytni tashkil qiladi. Bilasizmi, bu so'z sakkiz 
bitga teng bo'lgan ma'lumot birligini ham anglatadi. Binobarin, bitta baytli xotira bitta baytli 
ma'lumotni saqlaydi.Kompyuterning ichki xotirasida barcha baytlar raqamlangan. Raqamlash 
noldan boshlanadi.Media va qurilmalar tashqi xotira Tashqi saqlash moslamalari - bu tashqi 
muhitga ma'lumot o'qish va yozish uchun mo'ljallangan qurilmalar. Tashqi tashuvchidagi 
ma'lumotlar fayl sifatida saqlanadi. Keyinchalik nima borligi haqida ko'proq bilib olasiz. Eng 
muhim qurilmalar Zamonaviy kompyuterlarning tashqi xotirasi magnit disklar (MMD) yoki 
floppi drayvlardir. Magnitafon nima ekanligini kim bilmaydi? Biz nutqni, musiqani 
magnitafonga yozib olishga, so'ngra yozuvlarni tinglashga odatlanganmiz. Ovoz magnit lenta 
yo'llarida magnitlangan bosh yordamida yoziladi. Xuddi shu qurilma yordamida magnit yozuv 
yana ovozga aylanadi. LMD magnitafonga o'xshash ishlaydi. Xuddi shu ikkilik kod disk 
treklarida yoziladi: magnitlangan qism bitta, magnitlanmagan nolga teng. Diskdan o'qilganda, 
bu yozuv nolga va ichki xotira bitlarida joylashganga aylantiriladi. Ro'yxatdan o'tish boshi 
diskning magnit yuzasiga keltirilgan (2.5-rasm), u radius bo'ylab harakatlana oladi. LMD 
ishlashi paytida disk aylanadi. Har bir belgilangan holatda bosh dumaloq yo'l bilan o'zaro ta'sir 
qiladi. Ikkilik ma'lumot ushbu konsentrik treklarda qayd etiladi. Tashqi saqlash vositalarining 
yana bir turi optik disklar (lazer disklari deb ham ataladi). Ularda magnit emas, balki 
ma'lumotlarni yozib olish va o'qishning optik-mexanik usuli qo'llaniladi. Birinchidan, lazer 
disklari mavjud edi, ularga ma'lumot faqat bir marta yoziladi. Siz uni o'chira olmaysiz yoki 
ustiga yozib olmaysiz. Bunday disklar CD-ROM - "Faqat o'qish uchun ixcham xotira" deb 
nomlanadi, bu "ixcham disk - faqat o'qish" degan ma'noni anglatadi. Keyinchalik qayta 
yoziladigan lazer disklari - CD-RW ixtiro qilindi. Ularda, shuningdek magnit tashuvchida 
saqlangan ma'lumotlar o'chirilishi va qayta yozilishi mumkin. Foydalanuvchi diskdan olib 
tashlay oladigan vositalar olinadigan media deb ataladi. Olinadigan ommaviy axborot 
vositalari orasida eng katta ma'lumot hajmi DVD-ROM - video disk kabi lazer disklariga ega. 
Ularda saqlanadigan ma'lumot miqdori o'nlab gigabaytga etishi mumkin. Video disklarda 
xuddi televizorda bo'lgani kabi kompyuterda ko'rish mumkin bo'lgan to'liq metrajli filmlar 
yoziladi. Kompyuterga kiradigan asosiy narsa haqida qisqacha ichki xotira va tashqi xotira. 
Bajariladigan dastur ichki xotirada saqlanadi (saqlanadigan dastur printsipi). Kompyuter 
xotirasidagi ma'lumotlar ikkilik shaklda bo'ladi Kompyuter ichki xotirasining eng kichik 
elementi - bit. Bitta xotira bir bit ma'lumotni saqlaydi: qiymati 0 yoki 1. Sakkiz ketma-ket bit 
xotira baytini tashkil qiladi. Baytlar noldan boshlab raqamlanadi. Baytning tartib raqami uning 
manzili deb ataladi. Ichki xotirada ma'lumotlar manzillar bo'yicha yoziladi va o'qiladi. Tashqi 
xotira: magnit disklar, optik (lazer) disklar - CD-ROM, CD-RW, DVD-ROM. Tashqi 
xotiraning asosiy vazifasi axborotni uzoq muddatli saqlashdir. Tashqi xotira Magnit xotira 
Optik xotira Flash xotira . 

---

7 
Elektron hisoblash mashinasi (EHM) — asosiy funksional elementlari (mantiq, xotira va 
boshqalar) elektron lampalar yoki yarimoʻtkazgichli asboblar, integral mikrosxemalardan 
tuzilgan hisoblash mashinasi. Birinchi EHM — analograqamli hisoblash mashinasi, raqamli 
hisoblash mashinasi 20-asr 40- yillarida paydo boʻlgan. 70- yillardan boshlab kompyuter keng 
rasm boʻla boshladi. EHM ning boshqa tipdagi hisoblash mashinalariga nisbatan afzalligi (tez 
ishlashi, ixchamligi, puxtaligi, jarayonlarning avtomatlashtirilishy va boshqalar) tufayli 
ilmiytexnika hisoblarida, axborotlarni ishlashda, avtomatik boshqarishlarda keng 
qoʻllanilmoqda (yana q. Kibernetika, Hisoblash texnikasi).