1-dars. Sintaksis haqida umumiy tushuncha

Unli tovushlar

@uzbek_tilim

UNLILAR

• Faqat un (ovoz) dan iborat bo‘lgan va bo‘g‘in hosil qila oladigan fonemalarga unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud: u, a, o‘, o, e, i.
• UNLILARDA:
• ohangdorlik yuqori;
• faqat ovoz bo‘ladi;
• o‘zbek tilida yonma-yon kelmaydi. Masalan, soat, mutolaa, tabiiy, manfaat, taajjub – o‘zbekcha so‘z emas;
• xohlagancha cho‘zib talaffuz qilish mumkin. Masalan, Y-u-u-u-u-u-u-u-r, muhabbat, ketdik bu yerdan. (Qo‘shiqdan);
• urg‘u oladi. Masalan, òlma, rúchka va h.k.;
• bo‘g‘in hosil qila oladi. Hatto bir unli ham. Masalan, o-ta, o-na, o-pa, a-ka va h.k.

@uzbek_tilim

Unlilarda klassifikatsiya (bo‘linish)

Unlilarda bo‘linish

Tilning gorizontal (yotiq) holatiga ko‘ra

Tilning vertikal (tik) harakatiga ko‘ra

Lablarning ishtirokiga ko‘ra

@uzbek_tilim

1. TILNING GORIZONTAL (YOTIQ) HOLATIGA KO‘RA:

• 1. TILNING GORIZONTAL (YOTIQ) HOLATIGA KO‘RA:
• til oldi unlilar: a, i, e
• til orqa unlilar: u, o‘, o

 

• 2. TILNING VERTIKAL (TIK) HARAKATIGA KO‘RA:
• yuqori tor unlilar: i, u (tor oraliq saqlanadi)
• o‘rta keng unlilar: e, o‘ (o‘rtacha oraliq saqlanadi)
• quyi keng unlilar: a, o (keng oraliq saqlanadi)
•  
• 3. LABLARNING HARAKATIGA KO‘RA:
• lablangan unlilar: u, o‘, o
• lablanmagan unlilar: i, e, a

@uzbek_tilim

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Internet va uning imkoniyatlari haqida yana qanday qo‘shimcha ma’lumotlar bilasiz?

@uzbek_tilim

– Donoxon, internet nimaligini bilasizmi?

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Internet va uning imkoniyatlari haqida yana qanday qo‘shimcha ma’lumotlar bilasiz?

@uzbek_tilim

– Bilishimcha, Komiljon, bu – kompyuter tarmoqlari majmuyi. Bu so‘z inglizcha “o‘rgimchak to‘ri” degan ma’noni bildiradi.

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Internet va uning imkoniyatlari haqida yana qanday qo‘shimcha ma’lumotlar bilasiz?

@uzbek_tilim

– Uning qanday imkoniyatlari bor?

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Internet va uning imkoniyatlari haqida yana qanday qo‘shimcha ma’lumotlar bilasiz?

@uzbek_tilim

– Axborotni o‘qish va tarqatish, ma’lumotni nomiga qarab tezda topish, ma’lumot nusxasini ko‘chirib olish.

Bundan tashqari, xat almashish; muzokara va muloqot olib borish imkoniyati ham mavjud.

Topshiriq.Dialogni o‘qing. Internet va uning imkoniyatlari haqida yana qanday qo‘shimcha ma’lumotlar bilasiz?

@uzbek_tilim

– Ha, Donoxon, butun dunyo axborot tizimi internetda o‘rgimchak to‘ri kabi bir-biriga bog‘langan.

Munosabat bildiring.

@uzbek_tilim

1. Aziz o‘quvchi, shu imkoniyatlardan foydalanganmisiz?

2. Internetning yana qanday imkoniyatlari bor deb o‘ylaysiz?

@uzbek_tilim

Qoida

Tovushlar o‘pkadan chiqayotgan havoning og‘iz bo‘shlig‘ida to‘siqqa uchrashi yoki uchramasligiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: unli tovushlar va undosh tovushlar.

O‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida hech qanday to‘siqqa uchramasa, unli tovushlar hosil bo‘ladi. Tilimizda oltita unli tovush bor: a, o, e, o‘, u, i.

49-mashq.Maqollarni ko‘chiring, bilinar-bilinmas talaffuz qilinayotgan unlilarga diqqat qiling. Har bir maqolni og‘zaki sharhlang.

@uzbek_tilim

1. Yoshlikda bilgani – toshga yozgani, Qarilikda bilgani – muzga yozgani. 2. Bilmaslik ayb emas, bilishga tirishmaslik – ayb. 3. Dehqon bo‘lsang, shudgor qil, olim bo‘lsang, takror qil. 4. Bilimli kishi o‘zar, bilimsiz kishi to‘zar. 5. Ilm-u hikmat suvni yondirar. (“O‘zbek xalq maqollari”)

51-mashq. Uyga vazifa

@uzbek_tilim

“Internetning foydalari” mavzusida 10–12 ta gapdan iborat matn yarating.

Foydalanilgan adabiyot:

@uzbek_tilim

N. Mahmudov, A. Sobirov, Sh. Sattorov, Sh. Toshmirzayeva, D. Mannopova. Ona tili. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik. G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent– 2020