1-dars. Morfologiya va uning o’rganish ob’yekti. So'Z turkumlari dars maqsadi

Shunday qilib, morfologiya so'z turkumlari va ularning grammatik shakliari bo'yicha bahs yuritadi.

Ko'rinadiki, so'zning leksik ma'nosi bilan ularning predmetlik, belgi, harakat singari ma'nolarini ifodaiovchi umumiy grammatik ma'nolari o'rtasida uzviy aloqa mavjuddir. So'zlarni turkumlarga ajratishda so'zlarning leksik ma'nosi ustiga qo'yilgan umumiy grammatik (prcdmet, belgi — xususiyat, harakat-holat kabi) ma'no asosiy tayanch nuqta bo'lib xizmat qiladi.

Shu bilan birgalikda, morfologiya bilan sintaksis o'rtasida ham chambarchas bog'liqlik mavjud. Morfologiyadagi har bir so'z shakli gap tarkibida ma'lum sintaktik vazifa bajaradi, ma'lum gap bo'lagi vazifasida keladi. Grammatik shakllar gap tarkibidagi bo'laklarni bir-biriga bog'lovchi yoki gap bo'lagiga qo'shimcha ma'no yuklovchi vosita vazifasini bajaradi.
Shunday qilib, tilshunoslikning leksikologiya, morfologiya va sintaksis bo'limlari o'rtasida uzviy aloqa mavjud.


Savol va topshiriqlar

1. Grammatika deganda nimani tushunasiz va u qanday qismlarni o'z ichiga oladi?

2. Morfologiya nimalar haqida bahs yuritadi?
3. Morfologiyaning leksikologiya bilan aloqasi haqida gapiring.
4. Morfologiyaning sintaksis bilan aloqasini ayting.

Hikoyatni o'qing. Ajratib ko'rsatilgan so'zlarga diqqat qiling. Mazkur so'zlarning leksik va grammatik ma'nolar haqida fikr yuriting.

Ishini yaxshi bajargan odam ipak qurti kabidir. Bir kuni o'rgimchak ipak qurtiga bunday dedi:
- Birodarim ipak qurt, ozgina pilla o'rash uchun necha kun tinmaysan. Men bo'lsam, bir devorni bir necha soatda o'rab tashlayman.
Ipak qurti unga:
- To'g'ri, o'rgimchak qardosh, sen qisqa vaqtda ishni bitira olasan, ammo qilgan ishingning birovga foydasi tegmaydi. Vaqting zoye ketadi, vaqt qadrini bilasanmi o'zi? Men sekin, shoshilmay ishlayman, ammo tolamdan ajib, go'zal, betimsol matolar to'qiladi. Buni sen tasavvur qila olmaysan. Ipagim ajoyib ishlarga qodir, insonlar mening mahsulimdan ko'p foyda ko'radilar. Oz ish qilaman, ammo ishimni puxta, toza qilaman. O'z san'atimni yaxshi ishlata bilaman. Ishimni shunday puxta qilganimdan baxtiyorman. Ishini yaxshi bajargan, san'atini yaxshi qo'llaganlarni Olloh sevadi. Payg'ambarimiz sevadi. Insonlar ham juda sevadilar, duo qiladilar. Mana shuning uchun men juda baxtiyorman va saodatmandman. Ishimni, vazifamni yaxshi bajaraveraman. Vaqtni bekor o'tkazmayman, — deb javob berdi.


Matnni o'qing. Onani ulug'lovchi maqol, metal, hikmatlarni eslang. Eng ma'qullarini daftaringizga ko'chiring. Ulardagi so'zlaming bir-biriga bog'lanish holatlariga e'tibor bering. Bu so'zlarning yana qanday grammatik shakllarga ega bo'la olishi mumkinligini o'ylab ko'ring.
Dunyoning zahiriy va botiniy ko'rkiga ko'rk qo'shib turgan eng oliy tuyg'u bor. Bu o'sha har kuni har bir qalb yangilab turuvchi muhabbatdir.
Bu tuyg'u, avvalo, ota-onaga bo'lgan mehrdan boshlanadi.
Azal-azaldan otalarimiz o'tirgan uyning tomiga chiqish gunoh hisoblangan. «Agar sen kaftingda cho'g'ni changallab 20 yillik yo'lni bosib o'tsang ham, onangning bir kechalik uyqusini buzib, alla aytgan va bergan oq sutini oqlay olmaysan», — deyishadi ota-bobolarimiz. Onalar bu dunyoni tark etganda ham onaligicha qolishlari bor gap. Sababi, bir yigit go'zal bir qizga oshiq bo'libdi. U qiz esa yigitga: «Muhabbating chin bo'lsa, onangning yuragini olib kel», debdi. Yigit ishq uchun o'zi oq sut berib o'stirgan onasining yuragini olib ketayotib yiqilib tushibdi. Shunda ona yuragi tilga kiribdi:
«Jonim, bolam, yomon yiqilmadingni, u yer, bu yering lat yemadimi?»
Ha, do'stlar, ona mehrining sehri shu qadar yuksakki, hatto, u olamdan ko'z yumsa ham o'z farzandiga yomonlikni ravo ko'rmaydi, unga baxt tilaydi.
Biz ham doimo onani qadrlaylik.
Takrorlash uchun savollar

1. Grammatika deganda nimani tushunasiz?

2. Grammatika necha qismdan iborat?
3. Leksik ma'no nima va uning grammatik ma'noga qanday aloqasi bor?
4. Morfologiya nimani o'rgatadi?


Tayanch tushunchalar

grammatika, morfologiya, leksik ma'no, grammatik ma'no, so'z shakllari, sintaksis, so'zlarning bir-biriga boglanishi.