1-dars. Mavzu: atom tuzilishi. Atom tarkibidagi elektronlarni pog’ona va pog’onachalarda joylashuvi. Darsning maqsadi: Ta’limiy

V.Tashkily qism;

a)Salomlashish

b)Yo’qlama

c)Siyosiy daqiqa

VI.O’tilgan mavzuni takrorlash uchun savol va topshiriqlar berish.

VII.Dars bayoni:

Kimyoviy reaksiyada gaz holatidagi moddalar ishtirok etsa, bosim ham ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki bosimning o‘zgarishi gaz moddalar uchun konsentratsiyaning o‘zgarishi demakdir. Qattiq moddalarga bo­sim ta’sir etmaydi. Muvozanatning siljishiga bosimning ta’sirini aniqlash uchun tenglamaning chap va o‘ng qismlaridagi gaz holidagi moddalarning molekulalar sonini hisoblab chiqish kerak. Muvozanatda turgan sistema- ning bosimi oshirilsa, kimyoviy muvozanat oz sondagi molekula hosil boUadigan reaksiya tomonga, ya’ni hajm kamayishiga olib keladigan reaksiya tomonga siljitadi. Bosim pasayganda esa ko‘p sondagi molekulalar hosil bo‘ladigan reaksiya tomonga siljiydi. Masalan:

2SO₂+ O₂< > 2SO3 + Q

Reaksiya tenglamasi asosidagi hisoblashlardan ko‘rinib turibdiki to‘g‘ri reaksiya sodir bo‘lganda ( moddalardan mos ravishda: 2 mol SO2 va 1 mol O2 olingan bo‘lsa) hajm 67,2 litrdan 44,8 litrgacha kamayadi. Demak, bosim oshirilishi hajm kamayishiga olib keladi va to‘g‘ri reaksiyani tezlashtiradi.

Yana bir misolni ko‘rib chiqamiz:

3H₂+N₂k—► 2NH3

Bu reaksiyaning o‘ng tomonida ikki molekula, chap tomonida esa to‘rt molekula bor. Shu idishning bosimi oshirilsa, kimyoviy muvozanat molekula kam tomonga, ya’ni o‘ng tomonga, ammiak hosil bo‘lishi tomonga siljiydi. Bosim kamaytirilganda esa molekula ko‘p tomonga, ya’ni ammiak parchalanishi tomonga siljiydi.

Agar qaytar reaksiya tenglamasida chap qismdagi molekulalar soni o‘ng qismdagi molekulalar soniga teng bo‘lsa, bunday muvozanatdagi sistemaga bosimni o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Masalan,

Cl₂+ H₂< > 2HCl

reaksiyaning muvozanat holatiga bosimni o‘zgarishi ta’sir ko‘rsatmaydi, chunki reaksiyaning o‘ng va chap tomonida ikkitadan (teng sondagi) mole­kula mavjud.

Temir aralash oksidning Fe3O4 is gazi CO bilan reaksiyasida temir va karbonat angidrid hosil bo‘ladi. Birinchi qarashda reaksiyaning ikki tomonidagi molekulalar soni har xil, chap tomonda 1+4=5, va o‘ng tomonda 3+4=7 ta. Lekin qattiq moddalarga (Fe3O4 va Fe) bosim ta’sir etmasligini hisobga olgan holda, faqat gaz moddalar (CO va CO2) koeffitsiyentlari yig‘indilarini solishtirsak (4 va 4 ) ularning ozaro teng ekanligiga, shu sababli reaksiya muvozanatiga bosim ta’sir etmasligiga amin bo‘lamiz. Qattiq moddalarga bosim ta’sir etmasligini yodimizdan chiqarmasligimiz lozim!

Fe3O4(q)+ 4CO(g)< ► ^3Fe(q) + ^{4 CO}2(g)

^U to^ri = ^k1^- [ ^CO] ^{; U} teskari = ^k2 ^- [^CO2^]4

Muvozanatni istalgan yo‘nalishda siljitish Le Shatelye prinsipiga asoslangan bo‘lib, muvozanatni siljitish kimyoda katta rol o‘ynaydi. Ammiak sintez qilish va sanoatdagi boshqa ko‘pchilik jarayonlar, muvoza­natni olinadigan mahsulot unumdorligi katta bo‘ladigan tomonga siljitish usullarini tatbiq etish tufayli amalga oshirilgan. Ko‘pchilik jarayonlarda kimyo­viy muvozanatni reaksiya mahsulotlari hosil bo‘lish tomoniga siljitish uchun hosil bo‘ladigan moddalar reaksiya doirasidan chiqarib yuboriladi. Masalan, eterifikatsiya reaksiyasida muvozanatni metilatsetat hosil bo‘lish tomoni­ga siljitish uchun sistemaga suvni yutadigan sulfat kislota kiritiladi.

C
N2O4
H3COOH+CH3OH = CH3COOCH3 +H₂0

Azot (IV) oksid qo‘ng‘ir rangli gaz. Uning dimeri (N2O4) rangsiz modda bo‘lib, xona haroratida ikkalasi muvozanat holatida bo‘ladi.
N₂O4
2NO₂ -

Bu sistemaning bosimini oshirsak muvo- zanat o‘ng tomonga, ya’ni N2O4 hosil bo‘lish tomonga siljiydi. Bu hodisani sistemaning rangsizlanishidan kuzatish mumkin. Aksincha, bosim kamaysa sistemaning rangi jigarrangga o‘tib qoladi, bu muvozanatning chap tomonga siljiganini isbotlaydi.

Kimyoviy muvozanatga haroratning ta’siri. Haroratning ortishi nafaqat muvozanatga, balki muvozanat konstantasiga ham ta’sir etadi. Muvozanatga haroratning ta’sirini ko‘rishdan avval reaksiyaning ekzotermik yoki endo- termik ekanligini hisobga olishimiz zarur, chunki haroratning o‘zgarishi muvozanatni reaksiyaning issiqlik effektiga qarab yoki o‘ng tomonga, yoki chap tomonga siljitadi. Muvozanatdagi sistemaning temperaturasi kamay­tirilsa, Le-Shatelye prinsipiga ko‘ra, issiqlik chiqishi bilan sodir boUadigan reaksiya kuchayadi, ya’ni kimyoviy muvozanat ekzotermik reaksiya tomonga siljiydi. Agar muvozanatdagi sistemaning harorati ko‘tarilsa, Le-Shatelye prinsipiga ko‘ra, issiqlik yutilishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiya kuchayadi, ya’ni kimyoviy muvozanat endotermik reaksiya tomonga siljiydi. Masalan:N₂O₄ + 13 kkal

Bu ikkala modda o‘rtasidagi muvozanatga faqatgina bosim emas, balki temperatura ham ta’sir ko‘rsatadi. Ularning ikkalasi - 9,3 °C bilan +144 °C harorat orasida muvozanatda turadi. Agar temperatura - 9,3 °C gacha sovitilsa, u holda sistemada NO2 yo‘qolib, unda faqatgina N2O4 qoladi. Agar sistema +144 °C gacha qizdirilsa, sistemada N2O4 yo‘qolib, NO2 sistemadagi yagona gazga aylanadi.

Haroratni ko‘tarilishi issiqlik yutilishi bilan sodir bo‘ladigan reaksiyani tezlashtiradi.

Masalan, oltingugurt (IV) oksidni oksidlab, oltingugurt (VI) oksid olish ekzotermik reaksiya bo‘lib, qaytar jarayon hisoblanadi:

Oltingugurt (VI) oksidini hosil bo‘lish unumini oshirish ya’ni muvoza­natni o‘ng tomonga siljitish uchun temperaturani pasaytirish kerak bo‘ladi:

Agar harorat oshirilsa muvozanat endotermik reaksiya tomoniga siljiydi ya’ni teskari reaksiyani tezlashtiradi:

2SO₃-<—► 2SO2 + O2 - Q

Kimyoviy muvozanatga katalizatorning ta’siri.

Katalizatorlar to‘g‘ri reaksiyaning ham, teskari reaksiyaning ham tezligini bir xilda oshiradi va shu sababli muvozanatning siljishiga ta’sir etmaydi, muvozanatning tezroq qaror topishiga yordam beradi, xolos.