|
Dars turi: yangi bilim beruvchi
Dars usuli: an’anaviy
I Tashkiliy qism a) salomlashish b) davomadni aniqlash d) siyosiy daqiqa
II O’tgan mavzuni mustahkamlash
V Yangi mavzu bayoni
Agar biz suv solingan 3 ta probirkalardan biriga shakar, ikkinchisiga NaCl va uchinchi probirkaga KMnO4 kristallarini solsak, biroz vaqtdan so‘ng suvning fizik-kimyoviy xossalarining o‘zgarishini kuzatishimiz mumkin. Masalan, shakar kristallari solingan suv shirin ta’mga, tuz kristallari solingan suv sho‘r ta’mga, KMnO4 solingan suv pushti rangga kiradi. Buning natijasida suvning rangi, ta’mi, zichligi, muzlash harorati va boshqa xossalari o‘zgaradi. Hosil bo‘1gan aralashmaning rangi suvdek shaffof bo‘1sa ham (shakar va tuz solingani) bu aralashmani suv deb bo‘1maydi. Bu aralashmani eritma deb ataladi. Suvda shakar, tuz va KMnO4 erigani uchun bu moddalarni erigan modda deb, suvni esa erituvchi deb ataladi.
Hozirgi tajribamizda qanday jarayon yuz berganini ko‘rib chiqaylik. Dastlab bizda 3 ta probirkada suv bor edi. Birinchi probirkadagi suvga shakarni solib aralashtirsak, shakar erib ketadi va bizga shakar ko‘rinmay qoladi. Bunga sabab, erituvchini molekulalari ta’siri ostida shakar moddasi, o‘zining eng kichik zarrachasi hisoblangan molekula holigacha maydalanadi va suvning molekulalari orasida bir tekis tarqalib ketadi. Natijada moddalarni bir-biridan ajratib turadigan sirt chegarasi yo‘qoladi va bunday sistemani gomogen sistema deyiladi.
NaCl solingan ikkinchi probirkada ham shunday jarayon yuz beradi. NaCl suvga solinganda, suv molekulalari ta’siri ostida Na+ va Cl- ionlariga dissotsiatsiyalanadi. Bu ionlarni suv molekulalari o‘rab olishi natijasida gidratlangan ionlar hosil bo‘1adi va ular butun eritma sathi bo‘yicha bir tekis tarqalib gomogen sistemani, ya’ni eritmani hosil qiladi.
KMnO4 eritmasida ham shunday jarayon sodir bo‘1adi va biz bu eritmada ham erigan modda va erituvchi molekulalarini bir-biridan ko‘z bilan ajrata olmaymiz.
Gomogen sistemada erigan moddaning molekulalari yoki ionlari suvning butun sathi bo‘yicha tarqalib ketadi va eritmani istalgan qismida tarkibi va fizik xossalari bir xil bo‘ladi.
Eritma erituvchi va erigan modda molekulalarini o‘zaro ta’sirlashu- vidan hosil bo‘lgan gomogen (butun sathi bo‘yicha fizik va kimyoviy xossalari bir xil bo‘lgan) sistemadir.
Biz hayotimizda eritmalarni har kuni uchratamiz va ulardan foyda- lanamiz. Masalan, muntazam ichadigan choyimiz ham eritmaga misol bo‘1adi. Bunda erituvchi suv bo‘1adi. Erigan modda esa quruq choy emas, balki uning tarkibidagi choyga rang va ta’m beruvchi moddalar bo‘1adi. Yana misol sifatida tabiiy suvlarni olishimiz mumkin. Tabiatda faqat yomg‘ir suvigina distillangan(toza) bo‘1adi. Tog‘-u toshlarda oqayotgan suvlarni, bizning xonadonimizga kirib kelayotgan ichimlik suvlarini kimyoviy jihatdan sof modda deb bo‘1maydi. Chunki ularni tarkibida har xil tuzlar erigan holatda bo‘1ib, suvga o‘ziga xos ta’m beradi. Shuning uchun ularni eritma deyish to‘g‘ri- roq bo‘1adi. Faqat distillangan suv kimyoviy jihatdan toza suv hisoblanadi va u hech qanday ta’mga ega bo‘1maydi.
Eritmalarga shunchaki erituvchi va eruvchi moddalarning aralashmasi sifatida qarab bo‘1maydi. Eritmalar xossalari jihatidan aralashma va kimyoviy birikmalar (toza moddalar) ora1ig‘ida turadi. Ya’ni:
Eritmalar tarkibida bir necha xil moddalar bo‘1ishi bilan aralash- malarga yaqin turadi va kimyoviy birikmalardan farq qiladi.
Tarkibi o‘zgaruvchan bo‘1ishi ularni aralashmalarga yaqinlashtirsa, kimyoviy birikmalardan uzoqlashtiradi.
Eritmani tarkibida modda (erituvchi modda va erigan modda) molekulalari bir tekis taqsimlanadi va eritmani har qanday qismida tarkibi bir xil bo‘1adi. Bu jihati bilan kimyoviy birikmalarga o‘xshaydi. Aralashmalar- dan shu xususiyati bilan farq qiladi (aralashmalar ko‘p hollarda butun sathi bo‘yicha bir xil tarkibga ega bo‘1maydi).
Kimyoviy birikma o‘zining ma’lum kimyoviy tarkibiga, fizik xossalariga (zichligi, suyuqlanish va qaynash harorat) ega. Eritmani esa suv qo‘shib suyultirish, erigan moddadan qo‘shib quyultirish mumkin. Natijada eritmaning tarkibidagi moddalarning miqdoriy nisbati o‘zgaradi va bu o‘z navbatida eritmani zichligi, qaynash va muzlash haroratlari o‘zgarishiga sabab bo‘1adi. Erigan moddani miqdori ortishi, eritmani zichligini ortishiga va muzlash haroratini pasayishiga olib keladi.
Kimyoviy birikmalar haroratni biroz o‘zgarishi natijasida agregat hola- tini o‘zgartiradi1ar, lekin tarkibini o‘zgartirmaydi1ar (masalan, suvni muzlashi va bug‘ holatiga o‘tishi). Eritma esa haroratni o‘zgarishi natijasida erituvchi va erigan moddaga ajralib ketishi mumkin. Masalan, eritmani biroz qizdirilsa eritmadagi suv bug‘1anib keta boshlaydi va bu jarayon uzoq davom etsa, idishni tagida faqat erigan modda qoladi.
Eritmalar hosil bo‘1ishida kuzatiladigan jarayonlar ularni kimyoviy birikmalarga yaqinlashtirib, aralashmalardan farqlantiradi. Masalan, eritmalar hosil bo‘1ishida kimyoviy birikmalar hosil bo‘1ishidagi kabi hajm kamayishi, issiqlik ajralishi yoki yutilishi jarayonlari kuzatiladi. Shuning uchun eritmalarni erituvchi hamda erigan moddaning shunchaki aralashmasi deb qaralmaydi va erish jarayoni fizik-kimyoviy jarayon hisoblanadi.
Eritmalar inson hayoti va amaliy faoliyatida juda katta ahamiyatga ega. Inson organizmida ovqat hazm bo‘lishi jarayonida oziq moddalarni hazm bo‘lishi ularni eritmaga o‘tishi bilan amalga oshadi. Oziq moddalar hazm fermentlari ta’sirida parchalanadi va erib, molekula holigacha o‘tadi. Molekula holidagi erigan oziq moddalarni ichaklar qonga so‘rib olishi osonlashadi.
Qon, limfa kabi inson hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan suvli eritmalar qatoriga kiradi.
Kimyoviy reaksiyalarni amalga oshishida ham eritmalarning ahamiyati kattadir. Ko‘pchilik reaksiyalar eritma holida amalga oshadi. Chunki eritma tarkibida moddalar o‘zlarining eng kichik zarrachalari hisoblangan molekulalargacha yoki ionlargacha maydalangan bo‘lib, bir-biri bilan oson ta’sirlashadilar
Do'stlaringiz bilan baham: |
