1-dars. Mavzu: atom tuzilishi. Atom tarkibidagi elektronlarni pog’ona va pog’onachalarda joylashuvi. Darsning maqsadi: Ta’limiy

V Yangi mavzu bayoni

Moddalar turli erituvchilarda erib eritmalarni hosil qiladilar. Erituv- chilarda moddalarning erish xususiyati eruvchanlik deb yuritiladi.

Biz kundalik turmushimizda turli moddalarni eritib, eritma hosil qilinishi- ni ko‘rganmiz. Masalan: osh tuzini suvda eritib, tuzli suv hosil qilishni; shakar suvda eriganda, shirin suv hosil bo‘1ishini; yod moddasini spirtda eritib, tibbiyotda ishlatiladigan yodning spirtdagi eritmasini hosil bo‘1ishini ko‘rganmiz.

Moddalar erituvchilarda cheksiz miqdorda erimaydi, balki ularning eruvchanligi ma’lum miqdordagina bo‘1adi. Shu miqdorni ifodalash uchun eruvchanlik koeffitsiyenti degan tushunchani bilib olishimiz kerak.

Moddaning 100 g erituvchida ayni haroratda eriy oladigan eng ko‘p massasi shu moddaning eruvchanlik koeffitsiyenti (eruvchanligi) deyiladi. Eruvchanlik koeffitsiyenti S harfi bilan belgilanadi. Masalan, NaCl ning 20^oC dagi eruvchan­ligi 36 ga tengligini bildirish uchun quyidagicha yoziladi: S (20^oC) = 36

Moddalar suvda eruvchanligiga qarab 3 guruhga bo‘linadi:

1. 
   Yaxshi eriydigan moddalar: (100 g erituvchida 10 g dan ko‘p eriydi). KCl, NaNO3, shakar, spirt, gazlar (HCl, NH3).
   
2. 
   Oz eriydigan: (100 g erituvchida (H₂O)1g dan kam eriydi). CaSO₄, CacO3, BaSO4, MgcO3, PbSO4, benzin, gazlar (CH4, N2, H2).
   
3. 
   Amalda erimaydigan moddalar: (100 g erituvchida 0,01 g va undan kam). oltin, kumush, mis.
   

Moddalar eruvchanlik xususiyati bir qancha omillarga bog‘liq, masalan: moddaning tabiati va haroratga bog‘liq.

Qattiq moddalarning ko‘pchiligi suvda eruvchanligi harorat ortishi bilan ortadi, chunki ko‘pchilik qattiq moddalar eriganda issiqlik yuti­ladi. Shuning uchun harorat ko‘tarilishi bilan ularning eruvchanligi ortadi.

Gaz moddalarni eruvchanligi qattiq moddalardan farq qiladi, ya’ni harorat ko‘tarilganda ularning eruvchanligi kamayadi. Harorat pasayganda esa gazlarning eruvchanligi ortadi.

Masalan: bir stakan suv olib, uni muzlatkichga (t^o=3 ^oC) qo‘yamiz. 30 daqiqa vaqt o‘tgandan keyin, stakandagi suvni xona harorati (t^o=20-25 ^oC) sharoitiga olamiz. Ma’lum vaqt o‘tgandan keyin stakan devorida mayda pufakchalarni ko‘rishi- miz mumkin. Bu pufakchalar suv muzlatkichda bo‘lgan vaqtda unda erigan gazlarning yuqoriroq haroratda erimay, yana gaz holatiga o‘tib qolganini bil- diradi.

Gaz moddalarning eruvchanligiga bosim ham ta’sir ko‘rsatadi. Bosim yuqori bo‘lsa, gazlarning eruvchanligi ortadi, bosim pasaysa eruvchan- lik ham kamayadi.

Eritma tarkibidagi erigan modda miqdoriga ko‘ra eritmalar:

1. 
   To‘yingan eritma.
   
2. 
   To‘yinmagan eritma.
   
3. 
   O‘ta to‘yingan eritmalarga bo‘1inadi.
   

Ayni haroratda berilgan erituvchida eritilayotgan modda boshqa eriy olmaydigan eritma to‘yingan eritma deyiladi.

Agar biror eritmada ayni haroratda eriyotgan modda yana erishi mumkin bo‘1sa, bunday eritma to‘yinmagan eritma deyiladi. To‘yinmagan eritma- dagi erigan modda miqdori shu haroratda tayyorlangan to‘yingan eritma tarkibi­da bor bo‘1gan modda miqdoridan kam bo‘1adi. Biz amalda asosan to‘yinmagan eritmalar bilan ishlaymiz.

O‘ta to‘yingan eritmada - erigan modda miqdori shu harorat uchun to‘yingan eritma tarkibidagi bor bo‘lgan modda miqdoridan ko‘proq bo‘ladi.